Azərbaycan ilə Ermənistan arasında sülh müqaviləsininimzalanmasına mane olan səbəbləri dərindən təhlil etdikdə,məsələnin əsas kökünün təkcə ikitərəfli münasibətlərdə deyil,regional və qlobal qüvvələr arasındakı geosiyasi maraqlarınqarşıdurmasında olduğu açıq şəkildə üzə çıxır. Bu kontekstdəErmənistanın sülh prosesinə açıq və ya gizli şəkildə mane olmağaçalışdığı, prosesin uzadılması və bəzi hallarda açıq xaos yaratmasiyasəti yürütməsi aşkardır.
Ermənistanın mövqeyinin tamamilə Qərb maraqlarına tabe edilməsidə bu vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirir.
... Ermənistan və Azərbaycan arasında sülh müqaviləsininmüzakirələri artıq uzun müddətdir davam edir. Hər iki ölkəninXarici İşlər Nazirlikləri tərəfindən edilən danışıqlara baxmayaraq,hələ də razılaşdırılmamış bəzi məqamlar qalmaqdadır. ErmənistanınXİN başçısı Ararat Mirzoyanın açıqlamalarına əsasən, Ermənistansülh müqaviləsinin mətnini təkminləşdirmək üçün xeyli səy göstərib,lakin müzakirələrdə yenə də bəzi mətn formulələri ətrafında fikirayrılığı mövcuddur. Bu prosesin daha da uzadılması region üçüntəhlükəli ola bilər, çünki sülhün bərqərar olması və iki ölkəarasında etimadın möhkəmləndirilməsi yalnız regionun inkişafı üçündeyil, həm də Avropa və beynəlxalq təhlükəsizlik üçünzəruridir.
"Ermənistanın Xarici İşlər Nazirliyi il ərzində Azərbaycanlasülh müqaviləsinin mətni üzərində ciddi iş aparıb", - bu barədəErmənistanın xarici işlər naziri Ararat Mirzoyan Milli Məclisindaimi komissiyalarının birgə iclasında “Ermənistan Respublikasının2025-ci il dövlət büdcəsi haqqında” qanun layihəsinin müzakirəsizamanı bildirib.
O, Ermənistanın son təklifinin razılaşdırılmış maddələrlə sülhmüqaviləsini mümkün qədər tez imzalamaq olduğunu xatırladıb: "Bizhəm Ermənistan, həm də Azərbaycan tərəfinin qarşılıqlı razılığıolmayan bütün təklifləri kənarda saxlamağı və artıq razılaşdırılmışməqamları imzalamaq üçün qəbul etməyi təklif etdik. İctimaireaksiyalara (o cümlədən təmaslar zamanı) əsasən görünür ki, butəklif Azərbaycan tərəfi tərəfindən böyük həvəslə qarşılanmayıb.Hazırda başa düşürük ki, üzərində işləməyə davam edəcəyimiz bir-ikiformulasiya var. Bu da normal danışıqlar prosesidir. Yaxınvaxtlarda bu formulalardan biri-ikisi üzrə razılığa gələcəyimizəehtiyatlı nikbinliklə yanaşıram, bundan sonra müqavilə imzalanmağahazır olacaq".
Sülh prosesinin ləngiməsi yalnız Azərbaycan və Ermənistan üçündeyil, bütövlükdə Cənubi Qafqaz regionu üçün mənfi nəticələr doğurabilər. Uzunmüddətli sülh perspektivləri olmadan davam edən hər birgün, iki ölkə arasında gərginliyin artmasına səbəb ola bilər. Sonillərdə dəfələrlə şahidi olduğumuz kimi, hər hansı bir sərhədtoqquşması və ya təhlükəsizlik insidenti bölgədəki qeyri-sabitlikriskini daha da yüksəldir. Bu baxımdan, sülh müqaviləsinin müzakirəmüddətinin uzadılması yolverilməzdir. Əgər Ermənistan səmimişəkildə regionda sabitliyin təmin olunmasını istəyirsə, sülhprosesini gecikdirmədən başa çatdırmalı və regionda davamlı sülhünbərqərar olması üçün konkret addımlar atmalıdır.
Ermənistanın sülhə doğru addım atması üçün Konstitusiyasındamühüm dəyişikliklər etməsi vacibdir. Bu dəyişikliklər ilk növbədəErmənistanın suveren ərazisini Azərbaycan ərazisi kimi tanımasınıvə Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə hörmət etməsini təmin etməlidir.Beynəlxalq hüquqa və xüsusilə də BMT Nizamnaməsinə görə, bütündövlətlər ərazi bütövlüyü və suverenliyə hörmət göstərməlidir.Azərbaycan öz suverenliyini və ərazi bütövlüyünü bərpa etmək üçünqanuni hüququndan istifadə etmişdir və Ermənistan Konstitusiyasındabu reallığı qəbul etməlidir.
Ermənistanın Konstitusiyasında dəyişikliklərin edilməsinin digərbir səbəbi beynəlxalq hüququn tələblərinə uyğunlaşmaqdır.Ermənistanın mövcud Konstitusiyası “Qarabağı Ermənistanın birhissəsi kimi” tanıyır ki, bu da beynəlxalq hüquqa ziddir. ƏgərErmənistan sülh müqaviləsini qəbul etmək istəyirsə, özqanunvericiliyində dəyişiklik etməli və Azərbaycanın ərazibütövlüyünü tanımalıdır. BMT Təhlükəsizlik Şurasının 1993-cü ildəqəbul etdiyi 822, 853, 874 və 884 saylı qətnamələrdə dəAzərbaycanın ərazi bütövlüyünə dəstək ifadə edilmiş və Ermənistanqoşunlarının Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərindən çıxarılmasıtələb edilmişdir.
Ermənistan sülh prosesini uzatmaqla beynəlxalq hüququntələblərini də pozmuş olur. Beynəlxalq hüquq, o cümlədən BMTNizamnaməsi və Helsinki Yekun Aktı ölkələrin ərazi bütövlüyünün vəsuverenliyinin qorunmasını əsas prinsip kimi qəbul edir. HelsinkiYekun Aktında açıq şəkildə qeyd edilir ki, dövlətlər bir-birininsərhədlərinə hörmət etməli və hər hansı güc tətbiq etmədənmübahisələri sülh yolu ilə həll etməlidir. Ermənistan bu beynəlxalqprinsiplərə riayət etməli və Azərbaycanın ərazi bütövlüyünütanımalıdır. Belə bir tanınma, həm sülh prosesinin sürətlənməsinə,həm də iki ölkə arasında etimadın bərqərar olmasına gətirib çıxarabilər.
Ermənistan və Azərbaycan arasında sülhün əldə edilməsi üçünbeynəlxalq hüquq çərçivəsində hər iki tərəfin öhdəlikləri var.Minsk Qrupu çərçivəsində aparılan müzakirələr, eləcə də ATƏTprinsiplərinə uyğun olaraq tərəflər qarşılıqlı surətdə ərazibütövlüyünə hörmət etməli və mübahisələri sülh yolu ilə həlletməlidir. Ermənistanın Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanıması vəKonstitusiyasında müvafiq dəyişikliklər etməsi, bu öhdəliklərinyerinə yetirilməsinə xidmət edir. BMT Baş Assambleyasının 2625saylı qətnaməsi də göstərir ki, dövlətlər bir-birinin ərazibütövlüyünə hörmət etməli və beynəlxalq sülhü qorumaq üçünqarşılıqlı əməkdaşlıq etməlidir.
Ermənistan sülh prosesini uzatmaqla yalnız özünün deyil, həm dəAzərbaycanın maraqlarına zərər vurur. Azərbaycan regionda davamlısülh və təhlükəsizliyin təmin olunmasını istəyir və bu məqsədlədəfələrlə Ermənistanla konstruktiv dialoqa hazır olduğunu bildirib.Ermənistanın isə sülh prosesini uzatmaqla vaxt qazanmağa çalışmasıregionda gərginliyin davam etməsinə səbəb olur. Azərbaycanınmövqeyi beynəlxalq hüquqa və regionda sülh və sabitliyin təminolunması məqsədinə əsaslanır və Ermənistanın bu prosesi uzatması buməqsədlərə qarşıdır.
Ermənistanın sülh prosesini sürətləndirmək üçünKonstitusiyasında dəyişikliklər etməsi və Azərbaycanın ərazibütövlüyünü tanıması zəruridir. Beynəlxalq hüququn əsas prinsipləridövlətlərin suverenliyinə hörmət etməyi və mübahisələrin sülh yoluilə həll olunmasını tələb edir. Ermənistanın bu dəyişikliklərietməsi, həmçinin regionda davamlı sülhün təmin olunması üçün vacibaddımdır. Bu addım yalnız iki ölkə arasında münasibətlərinyaxşılaşmasına deyil, həm də regionda davamlı inkişaf və tərəqqinintəmin olunmasına şərait yaradacaqdır.
Ermənistan və Azərbaycan arasında sülh müqaviləsininmüzakirələrinin daha da uzadılması yolverilməzdir. Ermənistanbeynəlxalq hüququn tələblərinə əməl etməli, Azərbaycanın ərazibütövlüyünü tanımalı və sülhə doğru addım atmalıdır. ErmənistanınKonstitusiyasında bu istiqamətdə dəyişikliklər etməsi regiondasülhün təmin olunması üçün əsas şərtlərdən biridir. Ermənistanhökuməti səmimi şəkildə sülh istəyirsə, bu məsələlərdə irəliləyişəldə etmək və beynəlxalq hüquqa hörmət göstərmək yolunda konkretaddımlar atmalıdır.
Ermənistan hökumətinin sülh danışıqlarına münasibətində ikiliyanaşma müşahidə olunur. Beynəlxalq aləmdə, xüsusən də Qərbölkələrinə sülhə yönəlmiş görünüş verərək diplomatik dəstəkqazanmaya çalışır, lakin praktiki addımlarda bu sülhə real dəstəkgöstərmir. Məsələn, Ermənistan tərəfi Azərbaycanla əldə olunmuşrazılaşmalara dəfələrlə sadiq olmadığını sübut etmişdir. Xüsusilə,Azərbaycan ordusunun öz ərazisində suverenliyini bərpa etdiyi 44günlük Vətən Müharibəsindən sonra imzalanmış üçtərəfli Bəyannaməyəbaxmayaraq, Ermənistanın revanşist siyasət yürüdərək təxribatlartörətməsi bu vəziyyətin bariz nümunəsidir. Rəsmi rəqəmlərə əsasən,son iki ildə Azərbaycan-Ermənistan sərhədlərində Ermənistantərəfindən 1000-dən çox atəşkəs pozuntusu qeydə alınıb.
Ermənistanın bu cür təxribatları yalnız prosesin uzanmasınasəbəb olmur, eyni zamanda iki xalq arasında etimadın bərpaolunmasına da əngəl yaradır. Belə yanaşmalar sülh prosesi üçünzərərli olan mənfi bir dinamikaya gətirib çıxarır və sülhprosesinin şərtlərini qarışıq vəziyyətə salır.
Son illərdə Ermənistanın xarici siyasətində Qərbin təsirininartması göz qabağındadır. Bu vəziyyət, ABŞ və Avropa İttifaqınınErmənistanla yaxınlaşmaq üçün müxtəlif iqtisadi və siyasivasitələrdən istifadə etməsi ilə daha da gücləndirilir. QərbinErmənistanla sıx əməkdaşlığı, xüsusən də ABŞ və Avropa İttifaqıtərəfindən verilən yardım proqramları ilə dəstəklənir. 2023-cü ildəABŞ hökuməti Ermənistana 100 milyon dollara yaxın birbaşa yardımgöstərmişdir ki, bu da Ermənistanın xarici siyasətində Qərbəsadiqliyini artırmaq məqsədi güdür.
Eyni zamanda, Avropa İttifaqı Cənubi Qafqazda, xüsusən dəErmənistan-Azərbaycan sərhədində sülh missiyası adı altında özmüşahidəçilərini yerləşdirməklə, Ermənistanın sülh prosesində dahasərbəst addımlar atmasına maneə törətmişdir. Avropa İttifaqınınmüşahidə missiyasının mübahisəli fəaliyyəti, Ermənistanın Qərbtəsiri altında suveren qərarlar qəbul edə bilmədiyiningöstəricisidir.
Ermənistanın danışıqlar prosesində ziddiyyətli davranışlarıəslində Qərbin regionda qeyri-sabitlik yaratmaq strategiyasının birhissəsi kimi qiymətləndirilə bilər. Bu strategiya Cənubi Qafqazdageosiyasi üstünlüyü təmin etmək və Rusiya ilə Türkiyənin təsiriniazaltmaq məqsədi daşıyır. ABŞ-ın Ermənistanı təzyiq vasitəsi kimiistifadə etməsi ilə Ermənistan hökuməti sülh prosesini gecikdirməkvə ya ümumiyyətlə, onu nəticəsiz hala gətirmək üçün əlverişli imkanəldə edir.
Misal üçün, 2022-ci ildə Ermənistan baş naziri Nikol Paşinyanınsülhə hazırlıqla bağlı verdiyi bəyanatların ardından Ermənistanordusunun təlimlər keçirməsi və sərhəddə hərbi mövqelərigücləndirməsi, Ermənistanın əsl niyyətini gizlətməyə çalışdığınıgöstərir. Bu cür addımlar sülhə dair öhdəliklərin sarsılmasına,danışıqların isə çətinləşməsinə gətirib çıxarır.
Ermənistanın Azərbaycanla sülh prosesindəki mövqeyinidəyərləndirdikdə, aşağıdakı rəqəmlər və faktlar Ermənistanınprosesi uzatma niyyətini daha aydın göstərir:
Təxribatlar: 2023-cü il ərzində Ermənistanın sərhədpozuntularının sayı 500-ü keçmişdir, bu da sülhün əldə edilməsiniçətinləşdirən əsas amillərdən biridir.
Maliyyə dəstəyi: Ermənistanın iqtisadi asılılığı Qərbdən təminedilir; məsələn, Avropa İttifaqı 2021-2027-ci illər ərzindəErmənistan üçün 2.6 milyard avro yardım proqramı elan edib ki, buda Ermənistan hökumətinin xarici siyasətində Qərb təsiriniartırır.
Siyasi bəyanatlar və xarici siyasət: Ermənistan hökumətininsülhə yönəlmiş bəyanatlarla həmrəy olmaması da Qərbin təsirialtında danışıqlarda ikili siyasət yürüdülməsini göstərir.
... Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh müqaviləsininimzalanması üçün Ermənistanın xarici təsirlərdən asılı olansiyasətini dəyişməsi, danışıqların manipulyasiya vasitəsi kimiistifadə olunmasından çəkinməsi vacibdir. Ermənistanın mövqeyidəyişməzsə və Qərbin təlimatlarına uyğun siyasət yürütməkdə davamedərsə, sülh prosesinin uzanacağı və hər iki xalqın sülh arzusunungerçəkləşməyəcəyi qaçınılmazdır.
Azərbaycan tərəfinin sülhə olan möhkəm sadiqliyinə baxmayaraq,Ermənistanın ikili siyasəti və Qərbin təsiri altında qətiyyətsizdavranışları Cənubi Qafqazda uzunmüddətli sabitliyin təminolunmasına maneə törədir. Bu vəziyyətin dəyişməsi üçün Ermənistantərəfi regional və beynəlxalq maraqları səmərəli şəkildə nəzərəalmalı, xüsusən də Qərbin təzyiqindən azad olmalı və sülhün realtəminatına tərəfdaş olmalıdır.
