HAMAS Siyasi Büro rəhbəri İsmayıl Həniyyənin Tehranda və Hizbullah lideri Həsən Nəsrullahın Beyrutda qətlə yetirilməsi arasında ötən əlli səkkiz günlük zaman kəsiyi regionda mürəkkəb sadiqliklərin və diplomatik praqmatizmin qarşılıqlı təsirini vurğuladı. Türkiyə rəhbərliyinin bu iki hadisəyə fərqli reaksiyası ölkənin Yaxın Şərqdə həyata keçirdiyi siyasi manevrlərin incə və təhlükəli təbiətini bir daha üzə çıxardı.
Türkiyənin Həniyyənin öldürülməsinə verdiyi ani reaksiya bir günlük matəm elan edilməsi ilə qeyd olundu. Lakin Nəsrullahın qətlindən sonra verilən başsağlığı mesajında Hizbullah liderinin adının çəkilməməsi diqqət çəkdi. Bu fərq sadəcə diplomatik diqqətsizlik deyildi; əksinə, Türkiyə hökumətinin məzhəbçi və siyasi mövqeyini dəqiq şəkildə əks etdirir – bir mövqe ki, Ankara heç vaxt nə gizlətməyə çalışıb, nə də onu ört-basdır etmək ehtiyacı hiss edib.
İranın Azərbaycan əsilli prezidenti Məsud Pezeşkiyanın 31 iyulda andiçmə mərasimindən sonra HAMAS lideri İsmayıl Həniyyənin qətlə yetirilməsi İran və Ankara arasındakı münasibətlərdə yeni suallar doğurdu. Bu sui-qəsd hələ də açılmamış qalır, lakin Pezeşkiyanın İranın güclü İnqilab Keşikçiləri Korpusundan (SEPAH) tədricən uzaqlaşmasına təkan verə bilərmi? Əgər belədirsə, Ankara bu vəziyyəti necə dəyərləndirəcək və bu fürsətdən necə yararlanacaq?
Ankara və İranın dərin dövləti ilə qarışıq münasibətlər
Ankaranın Tehranla əlaqələri, onsuz da məzhəb təməlli gərginliklərlə dolu bir vəziyyətdə, yeni bir mərhələyə keçir. İkinci tur seçkilərdə “Türk mənşəli” olduğu üçün əlavə səs qazanan Pezeşkiyan, Ankarayla daha sıx əlaqələr qurmağı İranın dərin dövlətindən gələn daxili təzyiqlərə qarşı bir tarazlayıcı mexanizm kimi görə bilər. Pezeşkiyan Ankaraya əl uzatsa, İranın köklü güc mərkəzlərinin reaksiyası necə olacaq? Daha vacibi, NATO üzvü olan Türkiyə bu mümkün yaxınlaşmanı öz ideoloji müttəfiqlərini və geosiyasi tərəfdaşlarını küsdürmədən necə idarə edəcək?
Türkiyənin İranın Azərbaycan türklərinin yaşadığı bölgələrin gələcəyi ilə bağlı marağı isə əlavə mürəkkəblik qatır. Türkiyənin diqqəti yenə də əsas müttəfiqi HAMAS-a və Sünni İslam dünyasında liderlik ambisiyasına yönəlmişdir. Ankara-Tehran əlaqələrindəki hər hansı dəyişiklik regional qüvvələr nisbətinə ciddi təsir göstərə bilər.
Strateji səhvlər və məzhəbçi uğursuzluqlar
İraqda Türkmənlərin yaşadığı bölgələrdə həyata keçirilən məzhəbçi siyasətlərin uğursuzluğu Ankaraya məzhəbçi oyunçularla çox yaxın əlaqələrin strateji uğursuzluqlara səbəb ola biləcəyini acı bir şəkildə xatırlatdı. Bu səbəbdən, Ankaranın Məsud Pezeşkiyanla milli əsasda hər hansı ciddi əməkdaşlığa gedəcəyi ehtimal olunmur. Beləliklə, Türkiyənin diqqəti strateji prioritetləri olan HAMAS və Qəzza üzərində qalacaq. Bu siyasətin maddi qazancı çox az ola bilər, lakin Türkiyənin “Sünni İslam dünyasında liderlik” ambisiyalarını gücləndirmə baxımından onun simvolik və ideoloji dəyəri azalmayacaq.
Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan dəfələrlə Qəzzədəki zorakılığa qarşı səslənib, İsrailin hərəkətlərini BMT Baş Assambleyası kimi beynəlxalq platformalarda kəskin tənqid edib. Lakin bu çağırışlar hadisələrin gedişatını dəyişməkdə kifayət etmir və bu da Türkiyənin regionun təhlükəsizlik dinamikasına təsir etməkdə məhdudiyyətlərini göstərir.
Regional böhranlar ətrafında ankaranın hesablanmış tədbirləri
Türkiyənin “Müsəlman Qardaşları” ilə ideoloji əlaqələri və HAMAS-a dəstəyi NATO üzvü olaraq onun İsrail və Qərbə bağlı digər güclərlə birbaşa qarşıdurmaya getməsində hədd qoyur. Bu səbəbdən, İsrailin əməliyyatları davam etsə də, Ankara NATO öhdəlikləri çərçivəsindən çıxmamağa diqqət edir.
Bu hadisələr ABŞ-da 5 noyabrda keçiriləcək prezident seçkiləri ərəfəsində baş verir və İsrailin bu fürsətdən maksimum yararlanmağa çalışması gözləniləndir. Beynəlxalq ictimaiyyətin diqqətini Vaşinqtondakı seçki nəticələrinə yönəltməsi fonunda İsrailin geri çəkilməsi ehtimalı çox azdır.
Daxili siyasət: Ərdoğanın keçmiş siyasi taleyinə oxşar bir mənzərə
Bu regional dinamikaların təsirləri Türkiyənin daxili siyasi mənzərəsini də mürəkkəbləşdirir. 22 ildir iqtidarda olan hakim partiya indi getdikcə zəifləyən bir mövqedədir. Digər tərəfdən, 31 mart bələdiyyə seçkilərində uğur qazanmış ana müxalifət partiyası getdikcə populyarlığını artırır.
Hakim partiya üçün ən mübahisəli məsələ İstanbul Bələdiyyə sədri Əkrəm İmamoğluna verilmiş həbs cəzasının növbəti instansiyada təsdiqlənməsidir. Ərdoğanın özü də bənzər bir cəza ilə kənarlaşdırılıb, ancaq sonradan partiya quraraq ölkə rəhbərliyinə yüksəldiyi üçün İmamoğlunun indiki vəziyyəti ilə Ərdoğanın siyasi taleyi arasında çox güclü bir oxşarlıq mövcuddur. Yuxarı instansiya İmamoğlunun cəzasını təsdiqləyərsə, bu onu ən güclü müxalifət lideri kimi təbliğ edə bilər – necə ki, Ərdoğan özü də oxşar məhkəmə qərarından sonra liderliyə yüksəldi.
Əgər İmamoğlu növbəti seçkilərə buraxılmasa belə, ana müxalifət iqtidara gələr-gəlməz bu cəzanı ləğv etdirəcək. Bu, Ərdoğanı çıxılmaz bir vəziyyətə salır: ya rəqibini gücləndirəcək bir məhkəmə qərarını dəstəkləmək, ya da İmamoğlunu siyasi təzyiq qurbanı kimi göstərib onun populyarlığının artmasına imkan vermək.
Türkiyə demokratiyası üçün həlledici bir an
Cəza təsdiqlənsin ya təsdiqlənməsin, Ərdoğan öz siyasi həyatının ən ciddi sınaqlarından birini yaşayır. Ölkədə iqtisadi optimizm hökumətin “düzəlişləri” ilə təmin olunsa da, real irəliləyiş yoxdur və bu şəraitdə ölkənin ən güclü müxalifət siyasətçisinə qadağa qoymaq çox ciddi siyasi fəsadlar törədə bilər.
Ərdoğan bu problemlərlə mübarizə apardığı bir vaxtda, ana müxalifət artıq erkən prezident seçkilərindən danışır. Müxalifətin kölgə hökuməti iclasdan iclasa keçir, planlarını xalqa açıqlayır və 31 martda seçicilərdən alınan fürsəti necə və nə vaxt istifadə edəcəyini sanki məşq edir.
