Kosmos kainatın ən sirrli və hələ də tam kəşf edilməmiş hissəsidir. İnsanlar minilliklər boyu ulduzlar, planetlər və qalaktikalar haqqında maraq göstərmişlər.
Azerforum.com bildirir ki, bu maraq nəticəsində texnologiyanın inkişafı ilə daha çox informasiya əldə etmişik. Kosmosun genişliyi və dərinliyi hər kəsi heyran edir, lakin bəzən sadə faktlar belə kosmosun nə qədər möcüzəvi və müəmmalı olduğunu göstərə bilər. Bu yazıda kosmos haqqında 10 maraqlı faktla tanış olacaqsınız.
1. Kosmos sonsuzdur
Kosmosun sonsuzluğu insan təxəyyülünün sərhədlərini aşan bir konsepsiyadır. Bu sonsuz məkanın heç bir fiziki sərhədi yoxdur və onun nədən başladığı və harada bitdiyi məlum deyil. Alimlər kainatın təxminən 13.8 milyard il əvvəl Böyük Partlayış (Big Bang) adlanan nəhəng bir hadisə ilə başladığını təxmin edirlər. O vaxtdan bəri kainat genişlənir və bu proses hələ də davam edir. Genişlənmə prosesi işıq sürəti ilə müqayisə oluna bilən sürətlə baş verir. Bu o deməkdir ki, biz zaman keçdikcə daha çox ulduz və qalaktikalar haqqında məlumat əldə etsək də, bəzi cisimlər genişlənmə nəticəsində bizdən uzaqlaşaraq müşahidə edə bilməyəcəyimiz dərəcədə uzağa getmiş olacaq. Kosmosun sonsuzluğu, əslində, bizim anlamadığımız çox sayda sirri ehtiva edir. Kainatın hüdudları haqqında müxtəlif nəzəriyyələr olsa da, bu sonsuzluq hələ də tam olaraq izah edilə bilməyib. Sonsuzluğun içərisində isə ulduzlar, qalaktikalar, qara dəliklər və daha çox qeyri-adi kosmik obyektlər mövcuddur. Maraqlıdır ki, hər an yeni qalaktikalar və ulduzlar yaranır və bu proses əbədidir.
2. Günəş sistemimizin mərkəzi olan Günəş
Günəş sistemi Günəş ətrafında dövr edən səkkiz planetdən, o cümlədən digər göy cisimlərindən ibarətdir. Günəşin kütləsi sistemin ümumi kütləsinin 99.86%-ni təşkil edir, bu da onun digər planetləri öz cazibə qüvvəsi ilə orbitdə saxlamasını mümkün edir. Günəş, əsasən hidrogen və heliumdan ibarət olan bir ulduzdur. Onun daxilində hidrogen atomları nüvə birləşməsi ilə helium atomlarına çevrilir, bu da nəhəng miqdarda enerji yayır. Bu enerji sayəsində Günəş işıq saçır və biz Yerdə işıq və istilik alırıq. Günəşin daxili temperaturu təxminən 15 milyon dərəcə Selsidir. Günəş olmasaydı planetlər donmuş vəziyyətdə olardı və Yerdə həyat mövcud ola bilməzdi. Günəşin ətrafında dövr edən planetlər müxtəlif cazibə qüvvələrinə və orbit sürətlərinə malikdir. Maraqlıdır ki, Günəş sistemi Süd Yolu qalaktikasının bir hissəsidir və bu qalaktikanın mərkəzində dövr edir. Günəşin ömrü təxminən 10 milyard il olaraq təxmin edilir və hazırda onun yarısı tamamlanıb.
3. Ulduzlar əslində nədir?
Ulduzlar kosmosda ən çox müşahidə olunan obyektlərdən biridir və onların təbiəti çox maraqlıdır. Ulduzlar nəhəng qaz toplarıdır və hidrogenin heliumla birləşməsi nəticəsində enerji yayırlar. Bu enerji onların işıqlanmasına və parlaqlığına səbəb olur. Günəş ən yaxın ulduzdur və orta ölçülü ulduzlar kateqoriyasına daxildir. Lakin kainatda Günəşdən milyon dəfə böyük ulduzlar da mövcuddur. Ulduzların ölçüləri və parlaqlıqları onlara olan məsafədən asılı olaraq fərqli görünür. Ulduzların rəngi onların səth temperaturunu göstərir – mavi ulduzlar ən isti, qırmızı ulduzlar isə nisbətən daha soyuqdur. Ulduzlar kainatın hər yerində mövcuddur və milyardlarla il yaşaya bilərlər. Hər bir ulduzun ömrünün sonunda, o, ya qara dəlik, ya neytron ulduzu, ya da ağ cücə halına çevrilir. Ulduzlar kainatın formalaşmasında əsas rol oynayır, çünki onların ölümü nəticəsində yeni ulduzlar və planetlər yaranır.
4. Qalaktikalar toplusu – Süd yolu
Süd yolu qalaktikası bizim qalaktikamızdır və təxminən 100 milyard ulduzdan ibarətdir. Bu ulduzlar arasında bizim Günəş sistemimiz də yer alır. Süd yolu spiral formalı qalaktikadır və onun bir neçə qolu vardır, bizim Günəş sistemimiz bu qollardan birində yerləşir. Qalaktikalar nəhəng ulduz qruplarından ibarət olur və onların müxtəlif formaları mövcuddur: spiral, eliptik və nizamsız qalaktikalar. Süd yolu qalaktikasının mərkəzində nəhəng bir qara dəlik mövcuddur, bu qara dəlik çox böyük cazibə qüvvəsi ilə ətrafındakı ulduzları və digər cisimləri özünə çəkir. Alimlər Süd yolu qalaktikasının hələ də genişləndiyini təxmin edirlər. Qalaktikalar kainatın böyük hissəsini təşkil edir və onların sayı çox böyükdür. Maraqlıdır ki, hər gün yeni qalaktikalar kəşf edilir və onların xüsusiyyətləri haqqında daha çox öyrənilir. Qalaktikaların bir çoxunda həyatın mövcud ola biləcəyi fərziyyələr var. Süd yolu qalaktikası kainatın çox kiçik bir hissəsini təmsil edir, lakin onun tədqiqi çoxlu yeni məlumatlar əldə etməyə imkan verir.
5. Qara dəliklər hər şeyi udur
Qara dəliklər kainatın ən sirrli və güclü obyektlərindən biridir. Onlar o qədər böyük cazibə qüvvəsinə malikdirlər ki, hətta işıq belə onlardan qaça bilmir. Qara dəliklər nəhəng ulduzların partlaması nəticəsində yaranır və bu proses supernova adlanır. Supernova partlayışından sonra qalan maddə cazibə qüvvəsi ilə öz üzərinə çökməyə başlayır və nəticədə qara dəlik yaranır. Qara dəliyin cazibə qüvvəsi o qədər güclüdür ki, onun yaxınlığındakı hər şeyi özünə çəkir. Bu maddə qara dəliyin mərkəzinə çəkildikcə onun ətrafında dönür və nəticədə qara dəlik disk forması alır. Alimlər hələ də qara dəliklərin içərisində nə baş verdiyini tam dərk edə bilməyiblər. Lakin məlumdur ki, qara dəliklər zaman və məkanı belə əyir və bu kainatın qalan hissəsi ilə müqayisədə fərqli qanunlara tabe olur. Qara dəliklərin ölçüləri müxtəlifdir və bəzi qara dəliklər nəhəng kütlələrə malikdirlər. Onlar kainatın formalaşmasında və qalaktikaların yaranmasında əhəmiyyətli rol oynayır.
6. Asteroidlər və kometlər
Asteroidlər və kometlər kosmosun kiçik, lakin çox maraqlı obyektlərindən biridir. Asteroidlər əsasən daş və metallardan ibarətdir və onlar Günəş sistemindəki asteroid kəmərlərində yerləşir. Asteroidlər müxtəlif ölçülərdə olur və bəzi asteroidlər hətta planetlər qədər böyük ola bilər. Kometlər isə əsasən buz, toz və qaya hissəciklərindən ibarətdir. Onlar Günəşə yaxınlaşdıqda bu buz buxarlanır və nəticədə uzun bir quyruq yaranır. Bu quyruq kometi digərlərindən fərqləndirir və maraqlı bir mənzərə yaradır. Kometlər vaxtaşırı olaraq Yerin yaxınlığından keçir və bəzi hallarda onlar Yerdə meteor yağışı yaradır. Asteroidlər və kometlər bəzən planetlərə və peyklərə çarpır və bu çarpışmalar Yerdə də daxil olmaqla müxtəlif səma cisimlərində izlər buraxır. Alimlər hələ də asteroidlərin və kometlərin tərkibini və mənşəyini araşdırırlar. Bu kiçik obyektlər Günəş sisteminin yaranmasında mühüm rol oynamışdır və onların tədqiqi kosmos haqqında daha çox məlumat əldə etməyə imkan verir.
7. Yer kürəsi təkdir
Yer kürəsi həyatın mövcud olduğu yeganə məlum planetdir. Bu fakt Yer kürəsini kainatdakı digər planetlərdən fərqləndirir. Yer kürəsinin atmosferi, cazibə qüvvəsi və su resursları həyatın mövcudluğu üçün ən ideal şərait yaradır. Yer kürəsinin atmosferi bizi zərərli ultrabənövşəyi şüalardan və kosmik radiasiyadan qoruyur. Atmosfer, həmçinin oksigen və karbon qazı balansını tənzimləyir ki, bu da canlıların yaşaması üçün vacibdir. Yer kürəsinin səthinin 70%-i su ilə örtülmüşdür ki, bu da həyatın var olması üçün əsas şərtdir. Maraqlıdır ki, alimlər hələ də digər planetlərdə həyatın olub-olmadığını tam sübut edə bilməyiblər, lakin Yerdə həyatın mövcudluğu ona xüsusi status verir. Planetimizdə müxtəlif ekosistemlər mövcuddur, burada milyonlarla növ bitki və heyvan yaşayır. Yer kürəsi Günəş sistemində yerləşdiyi məsafəyə görə həyat üçün uyğun temperatur şəraitinə malikdir. Məhz bu “qızıl zolaq” adlanan məsafə planetimizi digər planetlərdən fərqləndirir. Həyatın Yerdə necə başladığı hələ də müzakirə mövzusudur, lakin kosmik tədqiqatlar başqa planetlərdə həyat izlərini axtarmağa davam edir. Ən yaxın perspektivdə Mars və Yupiterin peykləri bu baxımdan əsas tədqiqat obyektləridir.
8. Mars – Qırmızı planet
Mars Günəş sistemindəki dördüncü planetdir və onun səthi qırmızı rəngə malikdir. Bu rəng Marsın səthində çoxlu dəmir oksidlərinin mövcud olmasından irəli gəlir. Marsın səthi Yer kürəsinə nisbətən daha çox daşlı və qumlu bir mənzərə təqdim edir. Bu planet həm alimlər, həm də kosmos tədqiqatçıları tərəfindən xüsusi maraqla araşdırılır, çünki Marsda su izlərinin tapılması ehtimalı var. Marsın iqlimi və atmosferi Yerdən çox fərqlənir – burada atmosfer çox zəifdir və əsasən karbon qazından ibarətdir. Marsda atmosfer təzyiqi o qədər azdır ki, orada su maye halda mövcud ola bilməz, yalnız buz və ya buxar formasında olur. Buna baxmayaraq, NASA və digər kosmik agentliklər Marsda suyun izlərini tapmağa çalışırlar. Marsın iki təbii peyki var: Fobos və Deymos, bunlar da planetlə birlikdə tədqiqatların mərkəzindədir. Alimlər Marsda keçmişdə həyatın mövcud ola biləcəyinə inanırlar, lakin bu hələ də dəqiq sübut edilməyib. Marsın səthi çoxlu dağlarla, kraterlərlə və vadi sistemləri ilə zəngindir. Maraqlıdır ki, Marsın səthində Günəş sisteminin ən böyük dağı olan Olympus Mons yerləşir, bu da planetin tədqiqini daha da maraqlı edir.
9. Peyklər və kosmik stansiyalar
Peyklər və kosmik stansiyalar kosmosun araşdırılmasında əvəzolunmaz rol oynayır. Onlar kosmosda məlumat toplamaq, rabitə qurmaq və müxtəlif elmi təcrübələr həyata keçirmək üçün istifadə olunur. Kosmik stansiyalar astronavtların uzun müddət kosmosda qalmasına və tədqiqatlar aparmasına imkan yaradır. Beynəlxalq Kosmik Stansiya (BKS), bu sahədə ən böyük nailiyyətlərdən biridir. BKS bir çox ölkənin birgə işbirliyi nəticəsində qurulmuşdur və burada astronavtlar Yerin orbitində dövr edərək tədqiqat aparırlar. Peyklər isə, əsasən, rabitə və müşahidə üçün istifadə olunur. Onlar Yerdə hava proqnozlarını müəyyənləşdirməkdən tutmuş, coğrafi tədqiqatlar aparmağa qədər çoxsaylı funksiyalar yerinə yetirir. Peyklər, həmçinin hərbi məqsədlər üçün də istifadə olunur və onlar kosmik yarışların ən vacib elementlərindən biridir. Kosmik stansiyaların və peyklərin fəaliyyət göstərməsi üçün böyük texnoloji hazırlıq və resurslar tələb olunur. Onlar, həmçinin kosmosdakı uzunmüddətli tədqiqatlar üçün vacibdir, çünki astronavtlar bu stansiyalarda qalıb tədqiqatlar apara bilirlər. Maraqlıdır ki, BKS 400 km yüksəklikdə Yerin orbitində yerləşir və hər 90 dəqiqədən bir Yer ətrafında tam dövr edir. Bu tədqiqatlar kosmik texnologiyaların inkişafında əhəmiyyətli rol oynayır və gələcəkdə Mars və digər planetlərə səfərlərin əsasını təşkil edir.
10. Kosmik tullantılar təhlükəsi
Kosmik tullantılar kosmosda fəaliyyət göstərən insan fəaliyyətinin nəticəsində yaranan tərk edilmiş peyklər, raket hissələri və digər tullantılardan ibarətdir. Bu tullantılar Yerin orbitində dövr edir və bəzən işləyən peyklər və kosmik stansiyalar üçün ciddi təhlükə yaradır. Hal-hazırda minlərlə kosmik tullantı Yerin orbitində hərəkət edir və bu tullantıların miqdarı hər il artır. Alimlər və kosmik agentliklər bu problemi həll etmək üçün müxtəlif yollar axtarır, lakin hələ də kosmik tullantıların təmizlənməsi üçün effektiv bir üsul tapılmayıb. Tullantılar çox yüksək sürətlə hərəkət etdiyindən, ən kiçik parça belə işləyən bir peyki və ya kosmik stansiyanı zədələyə bilər. NASA və digər təşkilatlar kosmik tullantılarla mübarizə aparmaq üçün xüsusi izləmə sistemləri qurublar. Bu sistemlər tullantıların trayektoriyasını izləyərək onları peyklərdən və digər kosmik obyektlərdən uzaq tutmağa çalışır. Kosmik tullantılar gələcək kosmik missiyalar üçün ciddi problem yaradır, çünki bu tullantılar yeni peyklərin orbitə çıxarılmasını çətinləşdirir. Alimlər bu problemi həll etmək üçün yeni texnologiyalar və təmizləmə üsulları üzərində işləyirlər. Kosmik tullantılar yalnız texnoloji təhlükə yaratmır, həm də kosmik tədqiqatların davamlılığını sual altında qoyur.
