Dil insan tarixinin ən vacib elementlərindən biridir.
Azerforum.com bildirir ki, dünyanın müxtəlif bölgələrində müxtəlif dillər danışılmış və bu dillər insan cəmiyyətlərinin mədəniyyətini, tarixini və sosial əlaqələrini qurmaqda mühüm rol oynamışdır. Əsrlər boyunca dillər inkişaf etmiş, dəyişmiş və bəziləri hətta yox olmuşdur. Amma bir sıra dillər hələ də mövcuddur və dünyanın ən qədim dilləri kimi tanınır. Bu dillərin öyrənilməsi bizə insan sivilizasiyasının başlanğıcına səyahət etmək, müxtəlif mədəniyyətlərin formalaşmasında dillərin necə bir gücə malik olduğunu görmək imkanı yaradır. Aşağıda dünyanın ən qədim dilləri və onların tarixi haqqında məlumat verilir.
Sanskrit
Sanskrit dili Hindistanın qədim dini və fəlsəfi sistemlərinin dilidir və müasir Hind dillərinin çoxunun kökündə dayanır. Bu dilin tarixi təxminən 3500 il əvvələ dayanır və ənənəvi olaraq Hind-Avropa dil ailəsinə aiddir. Sanskrit dilində yazılmış ən məşhur mətnlərdən biri Veda mətnləridir ki, bu da Hind dininin müqəddəs kitabları hesab olunur. Bu dil yalnız Hindistanın dini və fəlsəfi həyatında deyil, həm də ədəbiyyatında və elmin inkişafında əhəmiyyətli rol oynayıb. Sanskrit qrammatikası baxımından çox mürəkkəbdir və dilin hər bir sözü bir neçə mənaya malik ola bilər ki, bu da onu unikal edir. Dillərin qarşılıqlı əlaqəsi ilə bağlı tədqiqatçılar sanskritin qədim Yunan, Latın və İran dilləri ilə oxşarlıqlarını da aşkara çıxarıb. Sanskrit dilinin zəngin leksikası və ifadə formaları bu dilin dünya ədəbiyyatında və din tarixində önəmli yer tutduğunu göstərir. Sanskrit sadəcə Hindistanın deyil, bütün Asiyanın mədəni irsinə böyük təsir göstərib. Hal-hazırda bu dil daha çox dini mərasimlərdə istifadə olunur, amma onun təsiri Hindistanın müasir dillərində hələ də görünür. Sanskritin bu qədər qədim və eyni zamanda təsirli qalması onu dünyanın ən əhəmiyyətli dillərindən birinə çevirir.
Qədim Çin dili
Qədim Çin dili miladdan öncə 1200-cü ildən başlayaraq istifadə edilmiş ən qədim dillərdən biridir. Bu dil Çin mədəniyyətinin əsasını təşkil etmiş və qədim Çin yazı sisteminin formalaşmasında böyük rol oynamışdır. Çin dili müasir dillərdən fərqli olaraq ideoqrafik yazı sisteminə əsaslanır, yəni hər bir işarə müəyyən bir mənanı ifadə edir. Bu işarələr tədricən mürəkkəbləşmiş və Çin yazı sistemini meydana gətirmişdir. Klassik Çin dili (Wenyan) Qədim Çin fəlsəfi mətnlərində, Konfutsi və Laozi kimi filosofların əsərlərində istifadə edilən dil olmuşdur. Eyni zamanda, bu dilin elmi tədqiqatlar, qanunvericilik və poeziya kimi sahələrdə geniş yayılmışdır. Klassik Çin dilinin təməlindəki işarələr sistemi Çin mədəniyyətinin düşüncə tərzini və dünya görüşünü əks etdirir. Qədim Çin dilində yazılmış əsərlər Çin fəlsəfəsinin və mədəniyyətinin yayılmasında mühüm rol oynamışdır. Bu dil, həmçinin müasir Çincənin əsasını qoyaraq ona böyük təsir göstərmişdir. Qədim Çin dilinin bu gün də elmi və akademik dairələrdə öyrənilməsi onun mədəni və intellektual dəyərinin davam etdiyini göstərir.
Akkad dili
Akkad dili dünyanın ilk yazılı dillərindən biri hesab edilir və Mesopotamiya sivilizasiyasında, yəni bu günkü İraq ərazisində danışılmışdır. Bu dil təxminən miladdan öncə 2300-cü illərdə yaranmış və Assuriya, Babil və Akkad krallıqları dövründə geniş istifadə olunmuşdur. Akkad dili ilk yazılı hüquq sənədləri və dövlət yazışmalarında istifadə edilən dillərdən biri olmuşdur. Çivi yazısı adlanan xüsusi bir yazı sistemi ilə gil lövhələr üzərində yazılmışdır. Bu yazı sistemi Sumer yazısından təsirlənmiş və tədricən öz müstəqil dil quruluşunu yaratmışdır. Akkad dili həm siyasi, həm iqtisadi, həm də dini sahələrdə böyük əhəmiyyət kəsb edirdi və Mesopotamiya sivilizasiyasının idarə olunmasında mühüm rol oynayırdı. Bu dilin qədim mətnləri bizə həmin dövrün sosial və iqtisadi quruluşları haqqında məlumat verir. Akkad dili ilə yazılmış hüquq sənədləri və müqavilələr o dövrdə hüquq sisteminin və ticarətin necə inkişaf etdiyini göstərir. Akkad dili tədricən yerini Aramey dilinə vermiş olsa da onun təsiri Mesopotamiya və ətraf bölgələrdə uzun müddət hiss olunmuşdur. Bu gün Akkad dili tarixi tədqiqatlarda vacib rol oynayan qədim dillərdən biri kimi qəbul edilir.
Qədim Misir dili
Qədim Misir dili dünyanın ən qədim yazılı dillərindən biri kimi qəbul edilir və fironlar dövründə istifadə olunmuşdur. Misir dili əsasən heroqliflər vasitəsilə yazılırdı və bu yazılar məbədlərdə, məzarların divarlarında və sarkofaqlar üzərində tapılmışdır. Misir heroqlifləri simvollar və şəkillər vasitəsilə mənaları ifadə edirdi və bu yazı sistemi Misir mədəniyyətindəki dini və siyasi həyatın əksini tapırdı. Qədim Misir dili əsasən dini mətnlərdə və dövlət sənədlərində istifadə olunurdu, amma eyni zamanda poeziya və ədəbiyyatda da öz yerini tutmuşdu. Misirin böyük fironları və tanrıları haqqında yazılar bu dildə yaradılmışdır. Qədim Misir yazıları qədim dünya ilə əlaqələri və Misir sivilizasiyasının necə formalaşdığını göstərən dəyərli mənbələrdən biridir. Bu dilin müxtəlif mərhələləri mövcud olmuşdur: heroqlifik, demotik və kopt mərhələləri. Kopt dili Qədim Misir dilinin son forması olmuşdur və Xristianlıq dövründə istifadə edilmişdir. Qədim Misir dili əsrlər boyu dəyişərək Misirin mədəni və dini sistemlərinin əsasını təşkil etmişdir. Bu dil, eyni zamanda, Misir tarixinin və mədəniyyətinin qorunmasında vacib vasitə olmuşdur.
Yunan dili
Qədim Yunan dili dünyanın ən qədim yazılı dillərindən biridir və fəlsəfi, elmi və ədəbiyyat əsərlərinin dili kimi tanınır. Bu dil qədim yunan filosofları, alimləri və ədibləri tərəfindən geniş şəkildə istifadə edilmişdir. Platon, Aristotel, Sokrat kimi tanınmış filosoflar öz əsərlərini bu dildə yazmış və bu əsərlər bu gün də öyrənilir. Yunan dili, həm də qədim Olimpiya oyunlarının, siyasi iclasların və teatr əsərlərinin dilidir. Yunan dili Homerin "İlliada" və "Odisseya" kimi qədim epik əsərlərin dili olmuşdur. Qədim yunan dili qrammatikası və zəngin leksikası ilə fərqlənirdi. Bu dil qədim yunan mədəniyyətinin, fəlsəfəsinin və siyasətinin inkişafında vacib rol oynayırdı. Qədim Yunan dili yalnız Qədim Yunanıstanın deyil, həm də bütün Qərb sivilizasiyasının intellektual inkişafında əsas yeri tutmuşdur. Yunan dili Roma İmperiyası dövründə də geniş yayılmış və elmi terminlərin yaradılmasında mühüm rol oynamışdır. Hal-hazırda müasir yunan dili bu qədim dilin davamçısı hesab edilir.
Latın dili
Latın dili Roma İmperiyasının əsas dili olaraq Qərb dünyasında böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir. Bu dil tibb, hüquq, elm və din sahələrində geniş istifadə olunmuşdur. Latın dili ilə yazılmış mətnlər Roma hüquq sisteminin formalaşmasında və tibb elminin inkişafında mühüm rol oynamışdır. Eyni zamanda, Roma Katolik Kilsəsi uzun əsrlər boyunca latın dilini öz dini mərasimlərində və yazılarında istifadə etmişdir. Bu dilin çox sayda elmi və dini əsərləri latın dilində yazılmışdır ki, bu da onun mədəni və intellektual dəyərinin sübutudur. Latın dili müasir Roman dillərinin, yəni İtalyan, İspan, Fransız, Portuqal və Rumın dillərinin formalaşmasında əsas rol oynamışdır. Bu dillərin qrammatika və leksikasında latının təsiri bu gün də açıq-aydın görünür. Latın dili, həmçinin elmi terminlərin yaranmasında və hüquq terminologiyasında geniş istifadə olunmuşdur. Baxmayaraq ki, latın dili ölü dil kimi qəbul edilir, o hələ də bir çox sahələrdə istifadə olunmağa davam edir. Latın dili, xüsusilə hüquq, tibb və elmi terminlərin formalaşmasında bu gün də əhəmiyyətlidir. Latınca terminlər hələ də beynəlxalq səviyyədə tibb və hüquq sahəsində istifadə olunur. Müasir dünya universitetlərində və akademik dairələrdə latın dilinin öyrənilməsi tədris olunmağa davam edir. Latın dili Roma İmperiyası dövründə geniş şəkildə yayılaraq Avropanın müxtəlif hissələrində istifadə olunmuşdur. Roma İmperiyasının genişlənməsi ilə birlikdə Latın dili də bütün imperiyanın rəsmi dili kimi fəaliyyət göstərmiş və imperiyanın inzibati işlərində əsas yer almışdır. O dövrün ədəbiyyatında və rəsmi yazılarında Latın dili hakim olmuşdur. Bu dil Roma hüququnun və hüquq sistemlərinin əsasını təşkil etmişdir və bu gün də hüquq sahəsində geniş istifadə olunur. Latın dilinin tarixi və təsiri təkcə Roma İmperiyası dövründə deyil, həm də daha sonra Qərb dünyasının müxtəlif dövrlərində hiss olunmuşdur.
Ərəb dili
Ərəb dili İslamın ortaya çıxmasından əvvəl də mövcud olmuş qədim bir dildir. Lakin İslamın yaranmasından sonra bu dil daha geniş yayılaraq bütün müsəlman dünyasının vahid dili halına gəldi. Quranın dili olan ərəb dili İslam mədəniyyətinin və dininin əsasını təşkil edir. Ərəb dili sadəcə dini məqsədlərlə deyil, həm də ədəbiyyat, elm və fəlsəfə sahələrində də geniş istifadə olunmuşdur. Orta əsrlərdə, xüsusilə Abbasilər dövründə ərəb dili elmi araşdırmaların və təhsil sahəsinin əsas dili olmuşdur. Ərəb dilində yazılmış elmi və fəlsəfi əsərlər Avropa intibah dövrünün formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Ərəb dili, həmçinin zəngin poeziya və ədəbiyyat ənənəsinə sahibdir. Qrammatikası mürəkkəb olan bu dil çox geniş bir leksikaya malikdir. Müasir ərəb dili ərəb dünyasında geniş şəkildə istifadə olunur və dünyanın bir çox yerində, xüsusilə Şimali Afrika və Yaxın Şərqdə rəsmi dildir. Ərəb dilinin qədimdən bu günə qədər qorunub saxlanılması onun əhəmiyyətini və gücünü göstərir.
Fars dili
Fars dili min illərlə İranın əsas dili olmuş və dünyanın ən qədim dillərindən biri kimi tanınır. Bu dilin kökləri təxminən 2500 il əvvələ gedib çıxır. Fars dili qədim imperiyaların rəsmi dili olmuş, xüsusilə Əhəməni, Sasanilər və Qacarlar dövründə dövlət idarəçiliyində istifadə olunmuşdur. Bu dil İslamın yayılmasından sonra da öz əhəmiyyətini itirməmiş və xüsusilə ədəbiyyatda geniş istifadə olunmuşdur. Fars dili öz zəngin ədəbiyyatı ilə tanınır və böyük şairlər Firdovsi, Sədi, Hafiz və Rumi bu dildə əsərlər yaratmışdır. Fars dilində yazılmış "Şahnamə" əsəri dünyanın ən böyük epik əsərlərindən biridir və İran tarixi ilə bağlı mühüm məlumatlar təqdim edir. Fars dili, həmçinin Orta Asiya və Cənubi Asiya bölgələrində də geniş yayılmışdır və Hindistanın ədəbiyyatına və mədəniyyətinə böyük təsir göstərmişdir. Bu gün Fars dili İranın, Əfqanıstanın və Tacikistanın rəsmi dili olaraq istifadə olunur. Onun qrammatikası və leksikası zəngin olmaqla bir çox sahədə istifadə olunur. Fars dili qədim və müasir dövrlərdə elmin və fəlsəfənin dili olaraq tanınmışdır.
İvrit dili
İvrit dili yəhudi xalqının müqəddəs və dini dili kimi tanınır və dünyanın ən qədim dillərindən biridir. Bu dil Tövrat və digər müqəddəs yəhudi mətnlərinin dilidir. İvrit dili tarixdə iki böyük mərhələdən keçmişdir: qədim ivrit dili və müasir ivrit dili. Qədim İvrit dili Yaxın Şərqdə, xüsusilə İsrail və Fələstin ərazilərində istifadə olunmuşdur. Bu dil dini və hüquqi mətnlərdə geniş yayılmış və yəhudi xalqının əsas dini dili olmuşdur. Qədim ivrit dili İslam və xristianlıqdan əvvəl regionda danışılan əsas dillərdən biri olmuşdur. İvrit dili Yəhudi xalqının sürgün və diasporası dövründə demək olar ki, ölü dilə çevrilmiş, amma 19-cu əsrdə canlandırılaraq müasir İsrail dövlətinin rəsmi dili halına gəlmişdir. Müasir ivrit dili bu gün də İsraildə rəsmi olaraq istifadə olunur və təhsildə, hökumətdə və gündəlik həyatda geniş yayılmışdır. İvrit dili qədim dini mətnlərdən tutmuş müasir texnologiyaya qədər hər sahədə istifadə olunaraq öz gücünü və əhəmiyyətini qoruyub saxlayır.
Tamil dili
Tamil dili Dravid dil ailəsinin ən qədim və ən geniş yayılmış dillərindən biridir. Bu dil Cənubi Hindistanda, xüsusilə Tamil Nadu əyalətində və Şri-Lankada danışılır. Tamil dili təxminən 2500 illik bir tarixə malikdir və dünyanın ən qədim davamlı danışılan dillərindən biri hesab edilir. Bu dilin qədim yazıları və ədəbiyyatı təxminən miladdan əvvəl 300-cü ilə qədər gedib çıxır. Tamil dili həm qədim məbədlərdə, həm də müasir əsərlərdə istifadə olunmuş və bu dilin leksikası və qrammatikası çox zəngindir. Tamil dili həm yazılı, həm də şifahi ədəbiyyatda geniş istifadə olunmuşdur və dünyanın ən qədim yazılı ədəbiyyatına malik dillərdən biridir. Tamil dilində yazılmış "Tirukkural" əsəri əxlaq və həyat fəlsəfəsi haqqında dərin fikirlər təqdim edir və dünyanın ən çox tərcümə edilmiş əsərlərindən biridir. Tamil dili, eyni zamanda, Hindistanın rəsmi dillərindən biridir və Cənubi Hindistanın mədəni və tarixi irsinin qorunmasında mühüm rol oynayır. Tamil dili bu gün də geniş danışılan və yazılan dillərdən biri olaraq öz qədim irsini qoruyur.