ABŞ-nin yeni prezidentlik dövründə Donald Tramp Xəzərregionunda necə bir siyasət yürüdəcək? Xəzər regionu ABŞ-nin millitəhlükəsizliyində strateji əhəmiyyətli bir bölgə kimi yenidəngündəmə gətirilə bilərmi? Rusiya, İran və son dövrdə MərkəziAsiyada mövqelərini möhkəmləndirən Çin kimi rəqiblərə qarşı buregionun rolunun artırılması ehtimalı yüksəkdir.
Donald Trampın 2024-cü il prezident seçkilərində mümkünqələbəsi, Xəzər bölgəsi və xüsusilə Azərbaycan üçün yeni geosiyasiçağırışlar və perspektivlər yaradır. Tramp administrasiyasıdövründə ABŞ-nin xarici siyasəti "Amerikanın üstünlüyü" (AmericaFirst) prinsipinə əsaslanırdı ki, bu da əsasən iqtisadi maraqlaravə hərbi müdaxilələrin məhdudlaşdırılmasına fokuslanmışdı. Onunikinci prezidentlik dövründə Xəzər regionuna dair hansı siyasətiizləyəcəyi, Azərbaycanın enerji layihələrinə və regionaltəhlükəsizlik məsələlərinə necə yanaşacağı xüsusi maraqdoğurur.
Donald Tramp administrasiyasının xarici siyasət doktrinasındaenerji resurslarına olan diqqət mühüm yer tuturdu. Xəzər regionuisə dünya enerji bazarında strateji əhəmiyyətə malikdir. Azərbaycan"Cənub Qaz Dəhlizi" layihəsi çərçivəsində Avropanın enerjitəhlükəsizliyində əsas rollardan birini oynayır. Beləliklə, Trampadministrasiyasının enerji siyasətində Azərbaycanın rolu aşağıdakıkontekstlərdə nəzərdən keçirilə bilər:
Avropa Birliyinin enerji təhlükəsizliyi: Trampdövründə ABŞ-nin Avropanı Rusiyadan enerji asılılığını azaltmaqməqsədilə Azərbaycanın enerji layihələrinə dəstək verəcəyigözlənilirdi. Bu siyasət Trampın Avropaya qarşı sərt mövqeyindənirəli gəlsə də, Azərbaycanın strateji mövqeyi ABŞ üçün vacib olabilər.
Xəzər regionunda enerji resursları uğrundarəqabət: ABŞ-nin İran və Rusiya ilə olan geosiyasirəqabəti, Xəzər regionunun strateji əhəmiyyətini artırır. Trampınİranla nüvə sazişindən çıxması (2018) və Rusiyaya qarşı sanksiyalarsiyasəti, bu regiondakı enerji layihələrinin dəstəklənməsini zərurietmişdi.
Azərbaycanın Qərblə əməkdaşlığı: Trampadministrasiyasının Azərbaycanla münasibətləri "pragmatikəməkdaşlıq" çərçivəsində inkişaf etmişdi. ABŞ Azərbaycanın CənubiQafqazda müstəqil siyasət yürütməsini dəstəkləmişdi. Trampınyenidən hakimiyyətə gəlməsi ilə bu yanaşmanın davam edəcəyi ehtimaledilir.
Trampın xarici siyasətində hərbi müdaxilələrinməhdudlaşdırılması ön planda olsa da, regional təhlükəsizlikməsələləri də diqqətdən kənarda qalmır. Xəzər regionunda Azərbaycanaşağıdakı istiqamətlərdə ABŞ siyasətində xüsusi yer tuta bilər:
Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi: Tramp dövründə ABŞErmənistan-Azərbaycan münaqişəsində daha neytral mövqe tutmağaçalışmışdı. Bu siyasət Trampın qlobal miqyasda müdaxiləçi xaricisiyasətdən çəkinməsi ilə izah edilirdi. Yeni administrasiyadövründə Vaşinqtonun əsas diqqəti regionda sabitliyin təminolunması və Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə dəstək verilməsiistiqamətində ola bilər.
İran və regional təhlükəsizlik: Trampadministrasiyası İranı ABŞ-nin əsas təhlükələrindən biri hesabedirdi. İranın Xəzər regionunda təsirini məhdudlaşdırmaq üçünAzərbaycanla strateji tərəfdaşlıq münasibətləri daha da güclənəbilər. Bu, həm enerji layihələrinin təhlükəsizliyinin təminedilməsi, həm də İrana qarşı siyasi təzyiq üçün vacibdir.
Terrorçuluqla mübarizə və hərbi əməkdaşlıq:Azərbaycan ABŞ-nin terrorçuluqla mübarizədə etibarlı tərəfdaşıdır.Trampın bu istiqamətdə mövcud əməkdaşlıq proqramlarınıgenişləndirməsi gözlənilir.
Trampın biznes yönümlü xarici siyasət yanaşması, ABŞ vəAzərbaycanın iqtisadi münasibətlərinin inkişafına təkan verə bilər.Xüsusilə enerji sektorunda aşağıdakı addımların atılmasımümkündür:
"Cənub Qaz Dəhlizi"nə dəstək: ABŞ-ninAzərbaycanın enerji resurslarının Avropaya çatdırılmasındaiştirakını genişləndirmək;
Ticarət dövriyyəsinin artırılması: Trampadministrasiyasının ABŞ-Azərbaycan ticarət dövriyyəsini artırmaqüçün yeni müqavilələr və sərmayələr təşviq etməsi mümkündür;
Amerikalı şirkətlərin iştirakı: Tramp biznessektorundan gəldiyinə görə, ABŞ şirkətlərinin Azərbaycanın enerjivə qeyri-enerji sektorlarında iştirakını dəstəkləyə bilər.
Trampın siyasətində Azərbaycanla diplomatik münasibətlərininkişaf etdirilməsi xüsusi önəm kəsb edir. Bu, həm regionalsabitliyin təmin olunması, həm də Azərbaycanın beynəlxalq səviyyədətəsirinin artırılması baxımından vacibdir. Xüsusilə:
Azərbaycan-Türkiyə əlaqələri: Trampın Türkiyəilə münasibətləri Azərbaycanın regiondakı rolunu artırmaq üçün yeniimkanlar yarada bilər.
Qərb və Rusiya arasında balans: Trampın yenidənhakimiyyətə gəlməsi ilə Azərbaycanın həm Qərblə, həm də Rusiya iləbalans siyasətini davam etdirməsi üçün yeni diplomatik mexanizmləryarana bilər.
Donald Trampın mümkün prezidentliyi dövründə ABŞ-nin Xəzərregionuna və Azərbaycana yanaşması daha çox iqtisadi maraqlar vəenerji təhlükəsizliyi üzərində qurulacaq. Azərbaycanın stratejimövqeyi, enerji layihələri və regional sabitlikdəki rolu, Trampadministrasiyası üçün əsas prioritetlərdən biri ola bilər. Bununlayanaşı, ABŞ-Azərbaycan münasibətlərinin inkişafı, Trampın İran vəRusiya siyasətindən də asılı olacaq. Nəticə etibarilə, Trampın"pragmatik liderlik" yanaşması Azərbaycanın beynəlxalq arenadatəsirini artırmaq üçün yeni imkanlar yarada bilər.
Son iyirmi beş il ərzində Xəzər dənizi ətrafında yerləşənpostsovet ölkələrinin geosiyasi vəziyyəti köklü şəkildə dəyişib.Əvvəllər bu ölkələr ya Qərbin, ya da Rusiyanın təsir dairəsindəolan vasitələr idi. İndi isə bu dövlətlər öz suverenliklərini tamreallaşdırır, qərarlar qəbul edir və ABŞ ilə münasibətlərdə dahamüstəqil yanaşmalar nümayiş etdirirlər. Bu səbəbdən, regionölkələri ABŞ-ni yalnız strateji əməkdaşlıq və sərfəli təkliflərmüstəvisində qəbul etməyə hazırdır.
Donald Trampın ilk prezidentliyi dövründə Transxəzər qaz kəmərilayihəsi yenidən gündəmə gəlmişdi. Bu layihə, Türkmənistan qazınıAvropa bazarlarına çıxarmaq üçün nəzərdə tutulmuşdur. 2019-cu ildəTramp "Avropa enerji təhlükəsizliyi və diversifikasiyası aktı"nıimzalayaraq, ABŞ-nin Avropa İttifaqı, Cənubi Qafqaz və Xəzərregionu ilə enerji əməkdaşlığını gücləndirməyi planlaşdırmışdı.
Bu çərçivədə, ABŞ bərpa olunan enerji mənbələrinin inkişafını vətransregional elektrik şəbəkələrinin qurulmasını təşviq etmişdi.Xüsusilə Avropa ölkələrinin "yaşıl enerji" keçidinə dəstək verməsibu strategiyaya töhfə verdi. Lakin Trampın yanaşması, böyük enerjiinfrastruktur layihələrinin maliyyə yükünün istifadəçilərin üzərinəqoyulması idi.
ABŞ-nin bu yanaşması Avropa İttifaqının Azərbaycanla daha sıxəməkdaşlığa yönəlməsinə səbəb oldu. Rəsmi Bakı dəfələrlə bildiribki, Azərbaycan bu layihədə iştirak etməyə hazırdır, lakin onutamamilə öz gücü ilə həyata keçirmək fikrində deyil. Bu mövqeyəgörə, Azərbaycan öz resurslarını yalnız birgə əməkdaşlıqçərçivəsində sərf etməyə üstünlük verir.
Trampın birinci prezidentliyi dövründə, 2019-cu ildə "Blue DotNetwork" layihəsi elan edildi. Bu layihə, ABŞ-nin Asiyamüttəfiqləri - Yaponiya və Cənubi Koreya ilə birlikdədəstəklənərək, Çinin "Bir kəmər, bir yol" strategiyasına alternativolaraq nəzərdə tutulmuşdu.
Layihənin məqsədi yüksək keyfiyyətli və etibarlı qlobalinfrastruktur standartlarını inkişaf etdirmək olsa da, əslində Çintəsirini məhdudlaşdırmağa yönəlmişdi. ABŞ-nin bu strategiyası,region ölkələrinin Çinlə əlaqələrini zəiflətmək və Amerika iləAvropa bazarlarına daha şəffaf çıxış imkanları yaratmaq məqsədinidaşıyırdı.
ABŞ-nin Xəzər regionunda keçmişdəki uğurlarını təkrarlaması sualaltındadır. 1990-cı illərin ortalarında ABŞ neft-qaz şirkətləriAzərbaycanın və Qazaxıstanın yataqlarında fəal şəkildə iştiraketmişdi. Lakin indiki dövrdə həm Rusiyanın təsirinin artması, həmdə Çinin regiondakı mövqelərini gücləndirməsi bu prosesiçətinləşdirir.
Eyni zamanda, sanksiyalar səbəbindən Rusiya ilə MüstəqilDövlətlər Birliyi (MDB) arasındakı əlaqələr mürəkkəbləşsə də,iqtisadi əlaqələrin həcmi azalmır, əksinə, artır. Bundan əlavə,regiona ərəb dövlətləri və Çin tərəfindən də təsir güclənir.
ABŞ-nin Xəzər regionundakı siyasəti yenilənmiş strategiyalaraəsaslanmalıdır. Transxəzər qaz kəməri və digər enerji layihələriyenidən müzakirə mövzusuna çevrilə bilər. Lakin bu dəfə ABŞ-nintəşəbbüsləri daha çox iqtisadi reallıqlara və tərəfdaşlarla dahabalanslı əməkdaşlığa əsaslanmalıdır.
Nəqliyyat infrastrukturunda isə ABŞ, Çinin "Bir kəmər, bir yol"strategiyasına rəqib ola biləcək layihələri təşviq etməklə,regionda mövqeyini gücləndirə bilər. Bununla yanaşı, ABŞ, Avropa vəregion ölkələrinin maraqlarını uyğunlaşdıraraq daha möhkəməməkdaşlıq əlaqələri qurmağa çalışmalıdır.
... Donald Trampın yeni prezidentliyi dövründə Xəzər regionu ABŞüçün yalnız strateji bir məkan deyil, həm də iqtisadi və siyasiprioritetlər baxımından yeni imkanlar platforması ola bilər.
