Teatrın xüsusilə gənc nəsillər üçün maarifləndirici, əyləncəli və digər funksiyaları yerinə yetirməsi çoxdan qəbul edilmişdir, xüsusən də əgər bunlar adət etdiyimiz klassik süjetli ənənəvi quruluşu olan tamaşalardır.
Bununla belə, teatr psixikamıza necə təsir edə bilər? Kino sənətinin geniş şəkildə inkişafı ilə belə onun rolunun zəifləməməsi, bəzi yerlərdə hətta güclənməsi insana nə verir? Hətta teatra getmək faydalıdırmı? Bunun bir mənası varmı?
Şəxsi inkişafda teatrın əhəmiyyəti
Görək antropoloq, sənətşünas və rejissor Kevin Brauni bu barədə bizə nə deyir. Konfransların birində o, teatrın həyatımızda bu qədər vacib olmasının 10 səbəbini vurğulayıb. Yalnız bizi maraqlandıran mövzuya toxunanlara müraciət edək.
Teatr insanlığımızı dərk etməyə kömək edir. Yalnız empatiya quraraq, gündəlik vəziyyətləri kənardan müşahidə etməklə bizi nəyin insan etdiyini anlaya bilərik.
Teatrda müntəzəm iştirak ünsiyyət qurmaq, hiss və emosiyalarımızı ifadə etmək bacarığını inkişaf etdirir, dünya və digər insanlarla qarşılıqlı anlaşmanı yaxşılaşdırır.
Bu, şüurumuzun necə işlədiyini, içində olduğumuz mühitin düşüncəmizə və davranışımıza necə təsir etdiyini başa düşür.
Səhnə hər şeyin mərkəzinə gətirilir – texnoloji proseslə münasibətimizdə rolları dəyişən qədim yunan antroposentrizminə tabe olan insan bədəni bizi texnologiyanı özümüzə tabe etməyə, özümüzü ona tabe olmağa məcbur etməyə məcbur edir.
Şüurun genişləndirilməsi və digər insanları və mədəniyyətləri qəbul etmək.
Bunun bizə nə dərəcədə təsir edə biləcəyini söyləmək çətindir, lakin qloballaşma və uğurlu sosiallaşma üçün bu vacib məqamdır. Müasir dünya öz qaydalarını diktə edir və onlara əməl etməyimiz daha yaxşıdır.
Teatr dünyanı, insan münasibətlərini araşdırmaq və onları təhlil etmək üçün gözəl bir yoldur. O, bir növ laboratoriya, yaşadığımız yerin və daim qarşılaşdığımız şeylərin güzgüsü kimi çıxış edir.
Tamaşalar sənətin gücü ilə yaradıcılığı inkişaf etdirir, yeni nailiyyətlər ruhlandırır və müxtəlif problemlərin həllində inam verir.
Arkanzas Universiteti canlı ifaların məktəblərdə tələbələrə necə təsir edə biləcəyi ilə bağlı araşdırma aparıb. Bütün bunlar, nəhayət, çox ehtiyac duyulan teatrı onların praktikasına daxil etmək məqsədi daşıyırdı. Dəqiq elmlərə həddindən artıq əhəmiyyət verildiyi üçün uşaqlar bir çox vacib şeyləri itirirlər, hansıları ki, böyüyəndə əldə etmək daha çətin olur.
Araşdırmanın nəticələri göstərib ki, tamaşalar anlamaq və rəğbət bəsləmək qabiliyyətini inkişaf etdirir. Orijinal əsəri oxuyan və ya onun əsasında çəkilmiş filmə baxan nəzarət qrupunda bu, o qədər də aydın ifadə olunmayıb, lakin buna baxmayaraq, var idi.
Tədqiqatçılar burada və indi hərəkəti müşahidə etməyin vacibliyini qeyd etdilər. Səsyazma və ya film seçimi müəyyən çəkiyə malikdir. Amma onlar heç vaxt real vaxtda yaranan emosiyalarla müqayisə etməyəcəklər.
İnsanlar çox vaxt komediyalara və musiqililərə məhəl qoymurlar, bu qeyri-ciddiliyi baxmağa layiq bilmirlər. Ancaq psixi sağlamlığa təsir edən məhz belə tamaşalardır.
Bu zaman emosional fon da normala qayıdır.
Alimlər yerli müstəqil və həvəskar teatrlara diqqət yetirməyi tövsiyə edirlər. Birincisi, onlar hər yaşda olan insanlara arzularını həyata keçirməyə kömək edir və bütün həyatları boyu arzuladıqları rolları oynayırlar. İkincisi, hərəkətin kiçik miqyası görməyi və eşitməyi asanlaşdırır və sakit mühit rahatlığa və əmin-amanlığa kömək edir. Üçüncüsü, siz həmişə kollektivə qoşula və özünüz də quruluşların birində iştirak edə bilərsiniz ki, bu da sizə unudulmaz təcrübə bəxş edəcək və yeni emosiyalar gətirəcək.
Teatr psixikamıza necə təsir edir?
Qədim Yunanıstanda teatr əsl psixoloji təcrübə institutu idi. Burada sağlamlığınızı yaxşılaşdırmaq, empatiya, anonimlik və universal bədii ideya ilə psixikanın korreksiyası üçün əla bir yol var. Onda da hamı gözəl anlayırdı ki, teatrın insana çox güclü təsiri var. Müasir psixoanalizdə bu, sıxıntıdan (patologiyaya səbəb olan zərərli və xoşagəlməz stress) eustressə (bərpaya aparan faydalı və xoş stress) keçid adlandırılacaqdır.
Teatrla psixoloji reabilitasiya necə işləyir?
Sənətşünas Yuri Qriqoryeviç Klimenko bu məsələni ətraflı və praktiki şəkildə əks etdirir.
1) Hər şey aktyorla tamaşaçının birgə yaradıcılıq prosesindən başlayır. Buraya təxəyyül, rol oyunları, oynaq azadlığı və şüurun Özünə və Özünə bölünməsi daxildir.
2) Sonra psixoloji müdafiə mexanizmlərinə əsaslanan distressdən eustressə keçid başlayır. Bura daxildir: aqressiya, proyeksiya, repressiya, fantaziya, inkar, yatırma, konversiya və s.
3) Sonuncu məqsəd olan katarsis gəlir. Bu, müxtəlif səviyyələrdə meydana çıxan bütün yuxarıda göstərilən mexanizmlərin birgə təsiri nəticəsində yaranır: emosional-davranış, vegetativ, idrak və sosial-psixoloji.
Özünü tanımaq və öz üzərində işləmək
Tanınmış psixoloq və Freydin tələbəsi Karl Qustav Yunq teatrın fərdin daxil olduğu “mistik iştirak” rolundan danışır. Burada o, özünü ayrı-ayrı adam kimi deyil, xalq, cəmiyyət kimi hiss edir. Jung, komplekslərdən qurtulmağa aparan ən güclü təsirin obyektiv və şəxsiyyətsiz sənət əsəri olacağına da inanırdı.
Bu “təsir” belə baş verir: aktyor öz ifası ilə tamaşaçını şüursuz şəkildə xarakterdə şüurlu səviyyədə təzminat tələb edən bir şey tapmağa sövq edir.
Teatra sevgi və ya bəyənməmək bir sıra müxtəlif səbəblərdən yaranır. Psixoloji olanlar arasında biri açıq-aydın öndədir. Tamaşaçı qəhrəmanda özünü görür, öz zəif tərəflərini tanıyır, öz davranışını pisləyir. Və burada onun zəifliklərinə qarşı üsyan etmək, özünü mənfi tərəfdən qiymətləndirmək üçün güc tapması çox vacibdir. O zaman öz içindəki mənfi qəhrəmandan qurtula biləcək.
Psixoloq Erik Bern hesab edir ki, istənilən ünsiyyət insanlar üçün səmərəli və faydalıdır və teatr bunun üçün əla fürsət yaradır. O, eksperimental məlumatları təhlil edərək qeyd edir ki, emosional və sensor stimulların olmaması psixi pozğunluqlara səbəb ola bilər. İnsan həyatını yüksək emosional səviyyədə qurmalıdır ki, teatr da ona kömək edə bilər. Axı, sonuncu gizli ünsiyyət aktları ilə doludur.
Birincisi bizi güldürsə, ikincisi simpatiya yaratsa da, komediya və faciələr insanın emosional sağlamlığına eyni təsir göstərir.
Katarsis həmişə faciənin məqsədi deyil. Səhnə tamaşası zamanı tamaşaçının beynində öz performansı olur ki, bu da səhnədə baş verənlərlə istər süjet, istərsə də janr baxımından uyğun gəlmir.
Komediya, çoxdan köhnəlmiş “aşağı janr” başlığına baxmayaraq, qonşusunu alçaltmaq və ya fərdi ələ salmaqla heç bir əlaqəsi yoxdur.
Byrne görə, teatr hamımızın hər gün oynadığımız eyni oyunlardır. Demək olar ki, teatr insanı azad edir, əslində isə qul edir. Teatra gələn tamaşaçı bunun onun problemini həll edəcəyinə ümid edir. Və əgər bir insan özü cəsarət tapsa, “xarakterinin” qərq ola biləcəyi vəziyyətlərdən qorxmamaq, onları müalicə etmək üçün istifadə etmək üçün həqiqətən həll edə bilər.
Teatr vərdişləri də buradan qaynaqlanır. Kimsə sevimli tamaşasına bir neçə dəfə gedə bilər, çünki orada sosial rol oynama davranışından imtina edərək məmnuniyyətlə iştirak etdikləri artıq tanış oyunları görəcəklər. Teatrda azadlığı tapmağın cəmi üç yolu var: indiki zamana cəlb olunmaq, kortəbiilik və yaxınlıq.
Duyğuların psixoloji nəzəriyyəsini teatra köçürsək, görərik ki, ikincisi simpatiyaya, empatiyaya gətirib çıxarır. Rəğbət bəsləməklə tamaşaçı personajın hərəkətlərini özününkü kimi başa düşür və əsaslandırır. O, təkcə müsbət (süjetdəki) qəhrəmanla deyil, həm də mənfi ilə empatiya qura bilər, səbəblərini və müəyyən hərəkətlər üçün motivasiyasını ona sərf edir.
Tamaşaçı pasientdir?
Dramaturq, sənətşünas, psixoloq və filosof Nikolay Nikolayeviç Evreinov qeyd etdi ki, teatr tamaşaçıda yaşamaq istəyini oyadır, onu güclü şəkildə çevrilməyə məcbur edir.
Psixoloji vasitə kimi teatrın gözəlliyi nədir? Ənənəvi müalicədə bir insan özünü xəstə kimi tanıyır – və bu həmişə sıxıntıdır. Amma teatr azadlıq verir, xəstəni şəxsiyyətsizləşdirir və bununla da onu eustressə qərq edir. Teatr gündəlik stressə təsir göstərə, onu yerindən sovuşdura bilir və bu, onun özünəməxsus gücüdür.
Teatr səhnəsində müxtəlif situasiyaların simulyasiyası onlarda şəxsi məna tapan müxtəlif insanları empatiya anında birləşdirmək imkanıdır. Hər bir “xəstəni” gizli saxlayan kifayət qədər qrup terapiyası ortaya çıxır.
İngilis psixoloqu Robert Burns daxili ardıcıllığa nail olmağa səbəb olan mənlik konsepsiyasını inkişaf etdirdi. Tamaşaçı davamlı olaraq səhnədə baş verənlərlə Öz Mənliyini müqayisə edir, özünü bu yeni yaradılmış teatr dünyasına inteqrasiya etməyə çalışır. Beləliklə, o, koqnitiv dissonansdan qaçmağa çalışır. Bunu etmək üçün bir neçə sadə şərtə əməl etməlisiniz: baş verən hər şeyi qəbul edin (birgə yaratmağa hazır olun), uyğunlaşın (oyun qaydalarına əməl edin), psixoloji müdafiəni aktivləşdirin (özünüz üçün məqbul olan qaydaları seçin), və ya qəbulu rədd edin (oyun qaydalarını qəbul etməyin).
Pozitiv çəlləyində bir damcı neqativ
Nə olursa olsun, teatr həmişə müstəsna müsbət təcrübə deyil. Xüsusilə tamaşa üçün gözləmə müddətinə gəldikdə. Həkim Leonid Aleksandroviç Kitaev-Smık tamaşaçı fobiyalarını insanın öz həqiqi şəxsiyyətinin ictimai kəşfi, katarsis yaşamaq qorxusu, sevimli aktyorun (pyesin, personajın müəllifinin) uğursuzluğu qorxusu, narazılıq və vaxt itkisi kimi müəyyən edir.
Bununla belə, hətta belə mənfi stress belə öz bəhrəsini verir, yəni daxili özünanalizə səbəb olur. Əgər siz tamaşa zamanı aktyorun və tamaşaçının düşünmə fəallığını müşahidə etsəniz, “baxışlar”ı müşahidə edə bilərsiniz ki, bu da məhz ruh axtarış anları olacaq.
Humanist psixologiyanın lideri Karl Rocers öz nəzəriyyəsində iddia edir ki, insan hadisələri dəyişdirə bilməz, lakin o, hadisələrə münasibətini dəyişə bilər. Teatr tamaşası isə hər bir fərdin özünəməxsus şəkildə qavrayacağı bir reallıq kimi çıxış edərək buna həvəsləndirir.(biletsofit.ru)
Tərcümə: İmran Kərimli
Tribunainfo.az
