Tədiyyə balansı bir ölkənin xarici iqtisadi münasibətlərini əks etdirən əsas maliyyə sənədidir. Bu sənəd müəyyən dövr ərzində ölkənin digər dövlətlərlə həyata keçirdiyi iqtisadi əməliyyatların gəlir və xərclərini əhatə edir. Tədiyyə balansı iki əsas hissəyə bölünür: cari əməliyyatlar balansı və kapital və maliyyə hesabı. Bu iki hissə birlikdə ölkənin ümumi maliyyə vəziyyətini göstərir. Məsələn, ixrac və idxal arasındakı fərq, xarici investisiyalar, borclar və kreditlər bu balansda əks olunur. Əsas məqsəd ölkənin xarici iqtisadi fəaliyyətlərinin nəticələrini təhlil etmək və iqtisadi strategiyaları uyğunlaşdırmaqdır. Tədiyyə balansı müsbət olduqda ölkə daha çox xaricə mal və xidmət ixrac edir və ya xarici sərmayə cəlb edir. Mənfi tədiyyə balansı isə idxalın üstünlük təşkil etdiyini göstərir və ölkənin xarici borclanma ehtiyacını artırır. Bu göstərici hökumətlərin iqtisadi siyasətləri üçün vacib bir göstəricidir və beynəlxalq iqtisadi əlaqələrdə mühüm rol oynayır. Tədiyyə balansı, həm də ölkənin valyuta ehtiyatlarının idarə olunmasına, xarici ticarət tərəfdaşlarının seçiminə və beynəlxalq investisiya axınlarının cəlb edilməsinə təsir edir.
Tədiyyə balansının strukturu
Tədiyyə balansı, iki əsas hissədən – cari əməliyyatlar balansından və kapital və maliyyə hesabından ibarətdir. Bu struktur ölkənin iqtisadi fəaliyyətlərini daha dəqiq təhlil etməyə imkan verir.
Cari əməliyyatlar balansı
Cari əməliyyatlar balansı ölkənin malların və xidmətlərin idxal və ixracını, gəlirləri və cari transferləri əks etdirir. Malların və xidmətlərin ticarət balansı cari hesabın əsas hissəsidir. Əgər bir ölkə daha çox ixrac edirsə bu müsbət cari əməliyyatlar balansını göstərir. Xidmətlər sahəsində isə turizm, nəqliyyat və informasiya texnologiyaları əsas gəlir mənbələridir. Mənfi balans idxalın ixracdan üstün olduğu vəziyyəti göstərir. Bu isə iqtisadiyyatda bir çox risklərin yaranmasına səbəb ola bilər.
Kapital və maliyyə hesabı
Kapital və maliyyə hesabı ölkənin xaricdən cəlb etdiyi sərmayələri, beynəlxalq borclarını və xaricə yatırılan vəsaitləri əks etdirir. Xarici investisiyalar, kreditlər və borc ödənişləri bu bölmədə yer alır. Bu hesab ölkənin beynəlxalq maliyyə sistemində necə iştirak etdiyini göstərir.
Bu iki hissənin təhlili iqtisadiyyatın ümumi vəziyyətini anlamağa kömək edir. Məsələn, uzunmüddətli mənfi balans valyuta ehtiyatlarının azalmasına və iqtisadiyyatın zəifləməsinə gətirib çıxara bilər. Buna görə də tədiyyə balansının strukturu iqtisadi strategiyaların qurulmasında əsas rol oynayır.
Tədiyyə balansının iqtisadi təsirləri
Tədiyyə balansı ölkənin iqtisadi sabitliyi üçün kritik əhəmiyyət daşıyır. Onun müsbət və ya mənfi olması müxtəlif iqtisadi təsirlərlə nəticələnir.
Müsbət təsirlər
Müsbət tədiyyə balansı ölkənin iqtisadi gücünü və rəqabət qabiliyyətini artırır. İxracın üstünlük təşkil etməsi nəticəsində milli valyuta möhkəmlənir. Bu isə daxili bazarda qiymətlərin stabilləşməsinə və inflyasiyanın azaldılmasına kömək edir. Xarici sərmayə axınları isə iqtisadi inkişafa təkan verir. Eyni zamanda müsbət balans beynəlxalq arenada ölkənin maliyyə mövqeyini gücləndirir.
Mənfi təsirlər
Mənfi balans ölkənin xarici borcunun artmasına və valyuta ehtiyatlarının azalmasına səbəb olur. İdxalın üstünlük təşkil etməsi nəticəsində yerli istehsalat zəifləyə bilər. Valyuta məzənnəsinin düşməsi idxal olunan malların bahalaşmasına gətirib çıxarır ki, bu da inflyasiya riskini artırır. Uzunmüddətli mənfi tədiyyə balansı isə iqtisadi böhranlara və beynəlxalq kredit reytinqlərinin azalmasına səbəb ola bilər. Buna görə də tədiyyə balansı iqtisadi siyasətlərin formalaşdırılmasında əsas rol oynayır. Hökumətlər bu balansı qorumaq üçün müxtəlif tədbirlər həyata keçirir.
Tədiyyə balansının təhlilində istifadə olunan göstəricilər
Tədiyyə balansının təhlili üçün müxtəlif iqtisadi göstəricilər istifadə olunur. Bu göstəricilər iqtisadiyyatın zəif və güclü tərəflərini anlamağa imkan verir.
-
Ticarət balansı: Malların idxal və ixracı arasındakı fərqi əks etdirir. Bu göstərici ölkənin xarici ticarət sahəsindəki mövqeyini göstərir.
-
Xidmətlər balansı: Xaricdə göstərilən xidmətlərdən əldə edilən gəlirlər və xaricə ödənilən xidmətlər üzrə məlumat verir.
-
Gəlir axınları: Xarici investisiyalardan və borclardan əldə edilən gəlirlər və ya ödənişlər nəzərə alınır.
-
Kapital axınları: Xarici sərmayələrin cəlb olunması və ya ölkədən çıxışı ilə bağlı məlumatlar verir.
Bu göstəricilərin təhlili ölkənin xarici iqtisadi fəaliyyətlərini daha dəqiq qiymətləndirməyə imkan verir. Əldə edilən məlumatlar hökumətlərə iqtisadi strategiyalarını düzgün planlaşdırmağa kömək edir.
Tədiyyə balansının tənzimlənməsi yolları
Tədiyyə balansını sabit saxlamaq üçün hökumətlər müxtəlif tədbirlər həyata keçirir. Bu tədbirlər ölkənin iqtisadi sabitliyini təmin etmək üçün vacibdir.
-
İxracı təşviq etmək: Yerli istehsalı artırmaq və məhsulları beynəlxalq bazarlara çıxarmaq prioritet məsələlərdəndir. İxracın artması müsbət tədiyyə balansını təmin edir.
-
İdxalı məhdudlaşdırmaq: İdxal vergilərinin artırılması və daxili istehlakı təşviq edən siyasətlər tətbiq olunur.
-
Valyuta siyasətləri: Milli valyutanın kursunu tənzimləmək üçün mərkəzi bankın tədbirləri əhəmiyyətlidir.
-
Xarici sərmayələrin cəlbi: Xarici investisiyaların artırılması ilə ölkəyə əlavə maliyyə resursları cəlb edilir.
Bu tədbirlər ölkənin tədiyyə balansını qorumaq və iqtisadi böhranların qarşısını almaq üçün həyata keçirilir. Eyni zamanda, düzgün idarəetmə qlobal iqtisadiyyatda ölkənin mövqeyini gücləndirir.
Tədiyyə balansının qlobal iqtisadiyyatda rolu
Tədiyyə balansı yalnız milli iqtisadiyyat üçün deyil, həm də qlobal iqtisadi münasibətlər üçün mühüm əhəmiyyət daşıyır.
Müsbət tədiyyə balansı olan ölkələr beynəlxalq bazarlarda daha güclü mövqeyə malik olur. Mənfi balans isə xarici borcların artmasına və iqtisadi asılılığın yaranmasına gətirib çıxarır. Beynəlxalq təşkilatlar, məsələn, Dünya Bankı və Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF), bu balansı izləyərək qlobal iqtisadi sabitliyi təmin etmək üçün tədbirlər həyata keçirir.
Bu səbəbdən tədiyyə balansı ölkələrin xarici iqtisadi əlaqələrində mühüm yer tutur və uzunmüddətli iqtisadi strategiyaların formalaşmasında əsas rol oynayır.
