Donald Tramp Ağ evə qayıtmağa hazırlaşarkən, Tehranda əsas sual Amerikanın yeni prezidentinin İranla bağlı nə edəcəyi deyil. Daha doğrusu, əsas məsələ Tehranın onunla danışıqlar aparıb-aparmamasıdır.
Reyting.az xəbər verir ki, bu barədə “Middle East Institute” yazıb.
ABŞ nəşrinin təhlilində qeyd olunur:
Keçmiş yüksək rütbəli diplomatlar da daxil olmaqla, çoxsaylı İran rəsmisi Tehranın Trampa İranın danışıqlara hazır olduğu siqnalı göndərməsinin vacibliyini bildirir. Bu fikrə görə, ABŞ-da 5 noyabr seçkilərindən sonra Trampın güclü mandatı ona İranla yeni razılaşma imzalamaq üçün geniş imkanlar verir və bu, hər iki tərəf üçün də faydalı ola bilər.
Bu cür çağırışların Trampın andiçmə mərasimindən sonra Tehranın mövqeyini formalaşdırıb-göstərməyəcəyini görmək qalır.
Müharibə yox, sülh yox?
Hələ 2018-ci ildə, ilk prezidentlik müddətində Tramp əvvəlki administrasiyanın İranla 2015-ci ildə imzaladığı nüvə sazişindən (Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planı və ya JCPOA) geri çəkildikdən və ölkəyə qarşı “maksimum təzyiq” sanksiyalar kampaniyasına başladığını elan etdikdən bir neçə ay sonra Ali Rəhbər Ayətullah Xamnəi məşhur bir sözlə narahat İran əhalisini sakitləşdirməyə çalışdı: “Hətta ABŞ-la nə vaxtsa - qeyri-mümkün olsa belə, - indiki ABŞ administrasiyası ilə heç vaxt danışıqlar aparılmayacaq”.
Prezident Tramp ilk səlahiyyət müddətində israrlı idi: o, İranla yeni bir razılaşma əldə etmək istədi və Yaponiyanın baş naziri Şinzo Abeni Tehranda Xamnəiyə şəxsi mesaj göndərməyə inandırdı. Bu, İran lideri tərəfindən yenidən rədd edildi. "Mən Trampı mesaj göndərməyə layiqli şəxs hesab etmirəm”.
Yeni vəziyyət yaranıb: Tramp 4 il Ağ evdə olacaq
Xamnəinin 2018-2020-ci illər ərzində bu düşüncə xəttinə sadiq qalması ABŞ-nın yeni sanksiyalarının İran iqtisadiyyatını əzməsinə səbəb oldu. Trampın 2020-ci ilin yanvarında general Qasim Süleymaniyə sui-qəsd qərarından sonra müharibə ehtimalı yarandı.
Hazırda Tramp siyasi cəhətdən ilk prezidentliyi dövründən daha güclü, İranın daxili və xarici problemləri isə çox ciddidir. Yerli media Xamnəiyə xitabən yalvarışlar səsləndirir. Bir siyasi şərhçinin dediyi kimi, “indi ya müharibə, ya da sülh dövrüdür”. Və zaman əsasdır.
Arqumentdən göründüyü kimi, iki əsas həqiqət önə çıxır: Respublikaçılar Partiyası indi ABŞ hökumətinin hər üç qoluna nəzarət edir və Trampın hər dediyini icra edəcək. Başqa sözlə, əgər İran Trampla razılığa gələ bilsə, bu, prezident Barak Obamanın respublikaçıların müxalifəti və təxribatı ilə üzləşdiyi JCPOA-dan daha çox keçərli, davamlı razılaşma olacaq.
Əgər Tramp İranı mümkün barışmazlığına görə cəzalandırmaq üçün məhdud, lakin sarsıdıcı hərbi vasitələrdən istifadə etmək qərarına gəlsə, o zaman İranın strateji aktivləri, o cümlədən nüvə proqramı obyektləri risk altında qalacaq.
İstənilən halda, arxasında respublikaçıların nəzarətində olan Konqreslə prezident Tramp 11 sentyabr terror hücumlarından sonra Corc Buşdan daha sərbəst döyüşə gedə bilər. Bu, ən azı 2026-cı ildə ABŞ Nümayəndələr Palatasına növbəti seçkilərə qədər mümükündür və Tehranda bəzi danışıq tərəfdarı olan şəxslər həmin məqamı qabardır.
Tramp Tehrana simasını qoruyacaq variant verəcəkmi?
Hələlik Xamnəiyə yaxın fiqurlar Trampın onunla danışıqların mümkün olub-olmayacağına qərar verməzdən əvvəl nə edəcəyini gözləməyə üstünlük verir. Ali Rəhbərin nisbətən mötədil müşaviri Əli Laricaninin dediyi kimi, “Tramp keçən dəfə [prezident olanda] ağıllı davranmadı. Ola bilsin ki, o, daha çox təcrübə qazanıb və [İrana qarşı] daha konstruktiv bir yol tuta bilərdi”.
Xarici işlər naziri Abbas Əraqçi Trampı “maksimum təzyiq” kampaniyasını yenidən qurmamağa, əksinə, İranla münasibətdə “maksimum müdrikliyə” əl atmağa çağırıb, bu halda Tehranın münaqişədən qaçmaq üçün eyni cür cavab verməsi gözlənilə bilər.
Doğrudur, iranlıların Trampın ilk prezidentlik dövrü ilə bağlı xoş xatirələri yoxdur. “Müsəlman qadağası”ndan tutmuş, sanksiyalar kampaniyasına, İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun (“Sepah”) terror təşkilatı siyahısına salınmasına və Süleymaninin öldürülməsinə qədər İran hökumətini əsəbiləşdirmək üçün o, çox şey etdi. Lakin həmişə İranla öz şərtləri əsasında danışmağa hazır olduğunu iddia edirdi.
Bir növ, Tramp və Xamnəyi arasında kompromis sadə ola bilər. Trampın yeganə və tez-tez bəyan etdiyi ultimatumu İranın nüvə proqramını silahlandırmamasıdır. Növbəti administrasiyanın Dövlət Departamentinin keçid səylərində aparıcı rol oynadığı bildirilən Trampın əvvəlki İran elçisi Brayan Hukun sözlərinə görə, Vaşinqton Tehrandakı rejimi devirmək niyyətində deyil. Bu arada, Xamnəinin 2012-ci ildə verdiyi fətvanın hamı tərəfindən anlaşılan şərhinə görə, nüvə silahı qeyri-islami xarakter daşıyır və buna görə də qadağandır. Reallıq, əlbəttə, bir qədər daha mürəkkəbdir.
Xamnəinin nüvə silahlarına qadağası Trampın 2015-ci il nüvə sazişindən çıxdığı 2018-ci ildə də qüvvədə idi. ABŞ-İran gərginliyi təkcə İranın nüvə proqramının taleyindən, o cümlədən sonuncu ölkənin mübahisəli regional gündəliyindən daha çox şeyə əsaslanır. Ancaq burada da kompromis üçün bir yer ola bilər.
Mümkün regional enişlər
Hazırda Tehran ümid edir ki, Tramp İsraili Qəzza və Livandakı müharibələrdə atəşkəsi qəbul etməyə məcbur etməsə də, razı sala bilər. Belə bir inkişaf iranlılara regional məsələlər üzrə Trampla danışıqlar aparmaq üçün daha çox şans verə bilər. Tehranın indiki regional diplomatiyası belə bir ehtimaldan danışır.
Xamnəinin müşaviri Laricani keçən həftə Dəməşqə və Beyruta səfər edib, Trampın yenidən seçilməsinin İranın rəhbərlik etdiyi “Müqavimət Oxu”a ölüm hökmü olmadığına dair mesajla.
Buna baxmayaraq, İran rejimi hələ də uzunmüddətli perspektivdə regional gündəmini daha məqbul üsullarla yenidən qurmağa hazır olub-olmadığına qərar verməlidir. Tehrandakı rəsmilər modelin gələcəyini əsaslı şəkildə yenidən düşünmək əvəzinə “Müqavimət Oxu”nun mümkün qədər çox hissəsini qoruyub saxlamağa üstünlük verirlər.
Hər halda Xamnəi çətin vəziyyətdədir. 2018 və 2019-cu illərdə o, dəfələrlə Trampın birbaşa danışıqlara çağırışlarını rədd edib. Lakin İran bu gün həm anksiyaların yaratdığı ağrı, həm də “Müqavimət Oxu”na qarşı hərəkətləri nəticəsində yaranan əsas regional uğursuzluqlara görə əhəmiyyətli dərəcədə daha çox təzyiq altındadır. Nəticə etibarilə, Tehranın Trampla danışıqlara şans vermək üçün kifayət qədər səbəbləri var, baxmayaraq ki, bu cür danışıqlar yöndəmsiz və nəticələr qeyri-müəyyən ola bilər.
Bir şey dəqiqdir: bu dəfə Tehranda heç bir məmur Trampı dəli kimi qələmə verə bilməz. Trampın göstərişi ilə öldürülməzdən əvvəl Süleymani Amerika prezidentini ələ salmışdı: “Tramp, ey qumarbaz! Mən sizin rəqibinizəm”.
Bugünkü Tehranda əksəriyyətin fikri müharibə üçün deyil, ikinci Tramp administrasiyası ilə güzəştə getmək üçün qumar oynamaq kimi görünür.
E. KAMAL
