Uşaqlıq dövründə yaşanan travmatik hadisələr insanın psixoloji və emosional inkişafında dərin izlər buraxır. Bu travmalar əksər hallarda, təkcə uşaqlığın deyil, həm də böyüklük dövrünün ən çətin problemlərinin qaynağına çevrilir. Uşaqlıq travmalarının səbəbləri müxtəlif ola bilər: ailə daxilində münasibətlərin pozulması, fiziki və emosional zorakılıq, məktəb mühitində yaşanan çətinliklər və ekstremal həyati hadisələr. Hər bir səbəb özlüyündə uşağın gələcək şəxsiyyətinə, özünə inamına və sosial davranışlarına təsir göstərir. Travmatik hadisələrin təsirləri yalnız fərdi səviyyədə deyil, eyni zamanda cəmiyyət səviyyəsində də özünü göstərir. Bu səbəbdən uşaqlıq travmalarının əsas mənbələrini başa düşmək, onların təsirini azaltmaq və profilaktik tədbirlər görmək böyük əhəmiyyət daşıyır.
Bu yazıda uşaqlıq travmalarının ən yayılmış səbəblərini dərindən araşdıraraq bu faktorların uşaqların emosional və sosial inkişafına necə təsir etdiyini izah edəcəyik. Həmçinin, bu travmaların qarşısını almaq üçün valideynlər, müəllimlər və cəmiyyət tərəfindən hansı addımların atılması lazım olduğunu müzakirə edəcəyik.
Valideyn münasibətlərinin təsiri
Valideyn münasibətləri uşağın ilk təcrübələri formalaşan dövr üçün əsas əhəmiyyət kəsb edir. Ailənin uşağa yanaşma tərzi onun emosional və psixoloji sağlamlığını müəyyən edir. Sevgi və qayğı ilə dolu bir mühitdə böyüyən uşaqlar, adətən, daha güvənli və sabit emosional vəziyyətə malik olurlar. Lakin ailədə sevgi çatışmazlığı və ya sərt tərbiyə metodları uşağın psixoloji sabitliyini ciddi şəkildə poza bilər. Uşaqlar, xüsusən də kiçik yaşlarında valideynlərdən tam dəstək və güvən gözləyirlər. Bu ehtiyaclar qarşılanmadıqda uşaqlar özlərini tənha, qorxmuş və dəyərsiz hiss edə bilərlər.
Valideynlər arasında davamlı münaqişələr, boşanma və ya valideynlərdən birinin evdən uzaq olması uşaqların daxili dünyasında ciddi pozuntulara səbəb ola bilər. Bu hallar uşaqlarda dərin günahkarlıq hissi və gələcək münasibətlərdə inamsızlıq yaradır. Valideynlərin diqqətsizliyi və ya emosional laqeydliyi də uşaqların özünə inamını zəiflədərək onların sosial bacarıqlarına mənfi təsir göstərə bilər. Məsələn, diqqət və qayğı göstərilməyən uşaqlar cəmiyyətlə əlaqə qurmaqda çətinlik çəkir. Bu da onların gələcəkdə sosial təcrid yaşamasına səbəb ola bilər.
Valideynlərdən biri və ya hər ikisi ilə ziddiyyətli münasibətlər uşağın gələcəkdə aqressiv və ya özünə qapanıq davranışlar nümayiş etdirməsinə gətirib çıxara bilər. Bununla yanaşı, valideynlərin psixoloji problemləri, məsələn, depressiya və ya asılılıqlar uşağın psixoloji sağlamlığına mənfi təsir göstərə bilər. Bu hallar uşaqların gələcəkdə öz emosiyalarını idarə etməkdə çətinlik çəkməsinə və müxtəlif psixoloji pozğunluqların inkişafına səbəb ola bilər.
Belə halların qarşısını almaq üçün valideynlər uşaqlara sevgi dolu və sabit bir mühit təmin etməlidirlər. Həmçinin, valideynlər arasında səmimi və hörmət dolu münasibətlərin olması uşağın psixoloji rifahını artırır. Uşaqlara vaxt ayırmaq, onların ehtiyaclarını başa düşmək və emosional dəstək göstərmək onların gələcəkdə güclü və sağlam şəxsiyyətlər kimi formalaşmasına imkan yaradır.
Məktəb və sosial mühitin rolu
Məktəb uşağın sosiallaşma prosesində mühüm rol oynayır. Lakin burada yaşanan mənfi təcrübələr uşağın psixoloji inkişafına mənfi təsir göstərə bilər. Məktəb mühitində bullinq – yəni, zorakılıq və ya təhqir uşaqlıq travmalarının ən yayılmış səbəblərindən biridir. Sinif yoldaşlarının təhqirinə və ya alçaldıcı davranışlarına məruz qalan uşaqlar özlərini tənha və dəyərsiz hiss edə bilərlər. Bu hallar onların özünə inamını sarsıdır və gələcəkdə sosial fobiyalara səbəb ola bilər.
Müəllimlərin ədalətsiz davranışı və ya davamlı tənqidləri də uşaqlıq travmalarının səbəbləri arasında yer alır. Uşaqlar müəllimlərdən qayğı və dəstək gözləyirlər, lakin sərt və alçaldıcı münasibət onların emosional stabilliyinə mənfi təsir göstərə bilər. Bundan əlavə, məktəb mühitində dost tapmaqda çətinlik çəkən uşaqlar özlərini sosial təcrid olunmuş hiss edə bilərlər ki, bu da onların inkişafını ciddi şəkildə poza bilər.
Sosial mühitdə yaşanan təcrid uşaqların gələcəkdə özünə qapanmasına və ya sosial bacarıqlarda zəifliklər yaşamasına səbəb ola bilər. Uşaqların həmyaşıdları ilə sağlam münasibət qurması onların emosional sabitliyini və özünəinamını artırır. Lakin dostluq münasibətlərinin olmaması və ya təzyiqlərə məruz qalma onların gələcək həyatına mənfi təsir göstərə bilər. Bu hallar hətta onların dərs müvəffəqiyyətinə və peşəkar inkişafına təsir göstərə bilər.
Uşaqların məktəb mühitində qarşılaşdığı problemləri azaltmaq üçün valideynlər və müəllimlər birgə çalışmalıdırlar. Bullinq hallarının qarşısının alınması, uşaqlara sosial bacarıqların öyrədilməsi və məktəbdə müsbət atmosferin yaradılması vacibdir. Belə tədbirlər uşaqların məktəb mühitində özlərini güvəndə hiss etmələrinə və sağlam inkişaf etmələrinə imkan yaradır.
Fiziki və emosional zorakılıq
Fiziki və emosional zorakılıq uşaqlıq travmalarının ən ciddi səbəblərindən biridir. Fiziki zorakılığa məruz qalan uşaqlar qorxu, tənhalıq və hətta həyatdan kənarlaşma hissləri ilə mübarizə aparırlar. Bu hallar onların emosional və sosial inkişafını ciddi şəkildə poza bilər. Zorakılıq uşağın həyatına uzun müddət təsir göstərərək gələcək münasibətlərdə güvənsizlik və inamsızlıq yaradır. Uşaqlar fiziki zorakılığın nəticəsində emosional bağlar qurmaqda çətinlik çəkə bilərlər.
Emosional zorakılıq isə uşağın daxili dünyasında daha dərin izlər buraxır. Valideynlər və ya yaxın ətraf tərəfindən davamlı tənqid, təhqir və ya emosional diqqətsizlik uşaqlarda özünəinamın tamamilə itirilməsinə səbəb ola bilər. Bu hallar uşaqların gələcəkdə özlərini dəyərsiz hiss etməsinə və aqressiv davranışlar nümayiş etdirməsinə gətirib çıxara bilər. Emosional zorakılıq uşağın şəxsiyyət inkişafını pozaraq onun gələcəkdə sağlam emosional əlaqələr qurmasını çətinləşdirir.
Zorakılığın uşaqlıq dövründə yaratdığı təsirlər yetkin yaşa qədər davam edə bilər. Bu hallar uşağın psixoloji sabitliyini və sosial bacarıqlarını zəiflədir. Uşaqlar zorakılığa məruz qaldıqları mühitdə özlərini güvəndə hiss etmirlər və nəticədə daim qorxu və narahatlıq hissi yaşayırlar. Belə travmalar uşaqlarda depressiya, narahatlıq və hətta posttravmatik stress pozğunluğu kimi psixoloji problemlərə səbəb ola bilər.
Bu problemlərin qarşısını almaq üçün ailələrdə zorakılığın hər hansı bir formasına qarşı sıfır dözümlülük prinsipi tətbiq edilməlidir. Uşaqların zorakılıqdan qorunması üçün cəmiyyət, valideynlər və məktəblər birgə işləməlidir. Uşaqların emosional ehtiyaclarını başa düşmək və onların sevgi dolu bir mühitdə böyüməsini təmin etmək onların sağlam inkişafı üçün vacibdir.
