Rasim Qaraca: "Yazan adam öz azadlığının əsarətində olmalıdır"

"İndiki bəzi gənc yazarlar sifariş olmadan da yaltaqlıq yolunu seçirlər"

"Arqument.az" Rasim Qaraca ilə müsahibəni təqdim edir: 

- İlkin bəy, bu suala bir neçə dəfə cavab vermişəm, indi fikirləşirəm, deyəsən, zaman keçdikcə öz cavablarımı bir az təshih etməliyəm. Mənim indi o yazarlara qarşı iradım yoxdur, kimsəni qınamıram. Həyatı, insanları, prosesləri dərk etməkdən ötrü bir ömür azdır. Həyat ziddiyyətlərlə doludur. Azad Yazarlar hərəkatı başladı və sona çatdı, təbii hadisədir. Önəmli olan azad yazar ideyasının var olmasıdır. İdeyanın daşıyıcıları yoxdur, amma özü var. Artıq cəmiyyətdə bu fikir var. Maddi bir əşyanı yox edə bilərsən, ancaq ideyanı, fikri nə qədər yox etmək istəsən, o çoxalacaq. Buna görə də "ocaq söndü” ifadəsini doğru hesab etmirəm. "Ocaq söndü” deyənlər belə fərqində olmadan onu yaşadır. Səbəblərə gəldikdə isə, əlbəttə ki, tarixi prosesləri, millətin permanent kölə edilməsinə cəhdləri, özgür iradənin olmamasını, kollektiv təfəkkürün formalaşmamasını və s. göstərə bilərəm.      

- AYO-da təşkilati strukturlaşma əvvəldən olmayıb. Üzv olmaqdan ötrü "mən azad yazaram” demək kifayət idi. Təşkilatlanmanın bu cür ifrat azad forması öz-özünə meydana çıxıb. Belə olması mənim xoşuma gəlir. Ərizə yazıb artıq kağız korlamağa ehtiyac qalmır… Klassik mənada üzvlük, qırmızı vəsiqə, aylıq üzvülükhaqqı söhbəti bizdə olmayıb, indi də yoxdur...

- Mən AYO-nun rəhbəri deyiləm, çoxdan, az qalıb 20 il olacaq. Amma hər kəsin azad yazar olmaq haqqı var… Əruzçuları bilmirəm. Mənim fikrimcə, yazan adam müasirliyi yaxalamalıdır, meyar yalnız bu ola bilər. Köhnə qəliblərdə yeni şeylər yaratmaq mümkün ola bilməz. Söhbət "yaratmaq”dan gedirsə, yaradılmışı yenidən yarada bilməzsən, yalnız təqlid edə bilərsən. Baxın, biz "azad yazar” ifadəsini işlədirik. Ən başlıca meyar yazıçının azadlığıdır. Belə demək olarsa, yazan adam öz azadlığının əsarətində olmalıdır. Öz azadlığına düşgün olmaq mənasında deyirəm. Daim bunu iradələməlidir, mühasibəsini aparmalıdır. Yazıçılıqda azadlıq mərkəzi hadisədir. Əgər azad ola bilmirsə, bunun fərqində olmalıdır, köləlikdən azadlığa doğru bir dinamika içərisində olmalıdır...

- İlk dəfə sizdən eşidirəm yaxşı şeirlər yazmış olmağımı. Adətən, bunu mənə demirlər… Əvvəl yazdıqlarımla indikilər arasında bir fərq var: əvvəl publika üçün yazırdım, indi isə özüm üçün, bəlkə, bu yaxşı-pis məsələsi buradan qaynaqlanmış ola bilər.

- "Arqo deyimlər”in 5-cü nəşrini çapa hazırlamışam. İlk nəşr 70 səhifə idi, sonuncu 350 səhifə. Ümumən orta məktəb yaşlarından ata sözlərimizi toplamağa başlamışam. Vladimir Dalın 30 minlik rus ata sözləri kitabı qarşısında cəmi 10 min Azərbaycan ata sözlərinin toplanmış olmasını qəbul edə bilmirdim, bu yanlışı düzəltməyi özümə söz verdim. Deyimləri toplamaq məndə vərdişə çevrildi, 2007-də topladığım deyimlərin içərisindən küfürlü olanları seçib kitab şəklində nəşr elətdirdim. İlk vaxtlarda bunu bir aksiya kimi nəzərdə tutmuşdum, heç kəsin bacarmadığını etmək mənə görə bir ərdəm idi. Daha sonra bu yaradıcılığımın bir qoluna çevrildi, arqo deyimlərin toplanmasının mədəniyyət adına zəruriliyini başa düşürdüm. Çünki milli kimliyimizin dərk olunmasında arqo deyimlər əvəzsiz qaynaqdır. Şəxsiyyətin kölgə psixologiyası deyə bir anlayış var, buna şəxsiyyətin qara dəftəri də deyə bilərik. Əgər milləti də bir şəxs misalında götürsək, arqo deyimlər onun qara dəftəridir deyə bilərik. Onun başa düşülməsi və qarşıdakı əngəlləri aşması üçün bu lazımdır. Ədəbiyyatda və ya şeirdə küfürlü kəlmələrin işlənməsi praktikası dünya ədəbiyyatında var, ancaq biz ədəbiyyatı "ədəb” anlayışıyla birləşdirdiyimizə görə oxucular bunu qəbul etmir. Mən hekayələrimdə yeri gəldikcə personajların dilində bu cür sözləri işlətmişəm, ancaq oxuculardan aldığım reaksiya hər zaman neqativ olub.

- Orta məktəb yaşlarımda məsnəvi, qoşma üslubunda şeirlər yazırdım, ancaq təqribən 25 yaşlarımdan başlayaraq yaradıcılıqda inkarçı mövqe tutmuşam, eksperimental üslubu seçmişəm, ənənəvi olan hər şey məndə ikrah doğurub. O zamandan bəri elə həmin üslubda davam edirəm. 

- Mövqe dəyişməkdən daha betəri var: mövqesizlik. Adətən, əvvəldən mövqesi olmayanlar mövqe dəyişir. Mənim münasibətim pisdir, əlbəttə. Pis olan odur ki, bizdə prinsipial insanların sayı azdır, tarixdə var and içəcəyimiz insanlar, ideya uğrunda fədakarlıq edənlər, - indi fədakarlıq etməkdə romantika qalmayıb, ümumən həyatımızdan romantikanı sıxıb çıxarıblar, - söhbət dərisi soyulan kiminsə haqdan dönməməsindən də getmir, ən azından balaca fədakarlıqlar olsun, yəni insanın fəaliyyəti üzü fədakarlığa tərəf olsun, amma indi bunlar gülüş doğurur, heç olmasa fərqində olmaq, yəni özünün məişət giradbının qurbanı olduğunun fərqində olmaqda bir ümid işığı tapmaq olar, amma bu işıq get gedə sönür, o işığı yandırmaq istəyən adama bambılı deyirlər, sanki cəmiyyət öz qaranlığında boğulmağa təşnədir, heç olmasa necə bir bataqlığın içərisində olduğunun fərqində olasan, necə edəsən ki, onun sənə bulaşmasına yol verməyəsən, bunun dərdini çəkəsən, sifətini qorumağa çalışasan... İnsan üzünün dərisindən bahalı heç nə yoxdur dünyada, ancaq bizdə o ən ucuzdur, heç olmasa bunun fərqində olasan…  

- Bütün ümidlər gəncliyədir. Ancaq, təəssüf ki, onlar ailədən və məktəbdən hazır robotlar kimi buraxılır cəmiyyətə, onları aydınladacaq kimsə yoxdur, bizdə aydınların özünün aydınlanmağa ehtiyacı var. Biz sovet KGB məktəbinin yetişdirdiyi nomenklatur yazarları görmüşük, onlar heç olmasa dünyaya meydan oxuyan nəhəng KGB məktəbinin yetirmələri idi, yaramazlıqları da nəhəng idi, hər nə qədər əclaf olsalar da ləyaqətli əclaf idilər. Ancaq indiki bəzi gənc yazarlara baxıram, sifariş olmadan yaltaqlıq yolunu tuturlar. Ələ alınmaqdan ötrü yuxarıdan onlara hər hansı təklifin gəlməsini gözləmədən yaltaqlıq edirlər. Əslində bu təhlükəli məqamdır, artıq yazıçı yaltaqlığı normativə çevrilib, bir-iki nəsil əvvəlkilərin səbəbi vardı üzgörənlik etməyə, indikilər bunu səbəbsiz edir… Sualınızdan uzaqlaşdım bir az. Ümid verici bir cəhət var ki, indiki gənclər internet əsrində yaşayır, başqa coğrafiyalardakı yazarların təcrübəsindən öyrənmək imkanları daha böyükdür. Azərbaycan yazarı lokal milli coğrafiyadan çıxmağı bacarmalıdır, düşüncə olaraq özünü dünya vətəndaşı kimi görməli və hiss etməlidir. İstər gənc, istər yaşlı olsun, yazıçı, sənət adamı öz azadlığının, azad ruhunun qayğısına qalmalıdır, bu ilkin şərt olmadan yerdə qalan nə varsa faydasız olacaq.  

- Bizim yazarlar "ictimai mövqenin” olmamasında həmrəydilər. Bu, yazıçı üçün ölüdürücü amildir. Guya yaxşı əsərlər yazmanın özü elə ictimai mövqedir – bu fikri cəfəngiyyat hesab edirəm. İctimai mövqeyi olmayan, müəyyən dirənişi, etirazı olmayan yazar yaxşı əsər yaza bilməz. "Yaxşı əsərin” yaxşılığı nədir? Bir az dərinə gedəndə onların yazdığı yaxşı əsərlərin heç də yaxşı olmadığını görürsən. Bizdə yaxşı əsər yazmağa cəhdlər var, ancaq ədəbiyyat prosesi yalançı dəyərlərə söykəndiyinə görə onların boyartımı mümkünsüzdür. Bir sonrakı əsərində daha çox tənəzzül etdiklərinin şahidi olursan… Bu yaxınlarda oxudum, təkcə Amerikada 49 450 yazıçı var (şairlər bura daxil deyil). Bütün dünyada ədəbi yaradıcılıq prosesinin necə nəhəng bir industriya olduğunu təsəvvürünüzdə canlandırın və bizim böyük yazıçı olmaq iddiasında olan Novruzəlinin halını təsəvvürünüzdə canlandırın. Bunları deməkdə məqsədim, qələmə sarılan insanın nə qədər böyük məsuliyyət hiss etməli olduğunu ifadə etməkdir. Mən təslimçiliyə, qələmi yerə qoymağa çağırmıram, əksinə, yazıçıları cılız ədəbiyyat söhbətlərindən qopub daha böyük magistrallara çıxmağa səsləyirəm…