İnsanlıq tarixi boyunca xəstəliklər müxtəlif dövrlərdə böyük sosial, iqtisadi və demoqrafik dəyişikliklərə səbəb olmuşdur. Bu xəstəliklər yalnız bir ölkə və ya regionla məhdudlaşmır, qlobal miqyasda insan həyatına təsir göstərir. Epidemiya və pandemiyalar tarix boyu dövlətləri zəiflətmiş, iqtisadi sistemləri dağıtmış və hətta müharibələrin nəticələrini dəyişdirmişdir. Müasir tibbin və texnologiyanın inkişafına baxmayaraq bəşəriyyət hələ də bəzi xəstəliklərin tam qarşısını ala bilmir. Bu yazıda indiyə qədər ən böyük təsirə malik olmuş qlobal xəstəliklər haqqında ətraflı məlumat veriləcək. Hər bir xəstəliyin yayılma yolları, təsiri və bu günə qədər görülən tədbirlər təhlil ediləcək.
Qara vəba
Qara vəba 1347-1351-ci illər arasında Avropa, Asiya və Afrikada böyük fəlakətlərə səbəb olmuşdur. Bu xəstəlikdən dünya əhalisinin təxminən üçdə birinin həyatını itirdiyi hesab edilir. Xəstəlik Yersinia pestis bakteriyasının səbəb olduğu bubon vəbasından qaynaqlanırdı və əsasən siçovulların üzərində yaşayan birələrin dişləməsi yolu ilə yayılırdı. Qara vəba yalnız insan sağlamlığına deyil, həm də cəmiyyətin strukturuna təsir göstərmişdir. Feodal sistem zəifləyərək yeni sosial və iqtisadi dəyişikliklərə yol açmışdır.
Epidemiyanın təsiri o qədər böyük idi ki, bir çox şəhər əhalisinin 50%-dən çoxunu itirdi. İnsanlar xəstəliyin səbəbini anlaya bilmədikləri üçün dini və mistik inanclara yönəldilər, bəzi yerlərdə kütləvi panika və qorxu hökm sürdü. Vəba ticarət yolları vasitəsilə sürətlə yayıldı və liman şəhərlərində daha geniş təsir göstərdi. Müasir dövrdə isə vəbaya qarşı antibiotiklər və gigiyena tədbirləri inkişaf etdirilmişdir. Buna baxmayaraq, bəzi yerlərdə vəba hələ də müşahidə olunur və qlobal sağlamlıq təşkilatları bu təhlükəni izləməkdə davam edir. Qara vəba tarixdəki ilk qlobal pandemiyalardan biri kimi yadda qalıb və insan cəmiyyətinin xəstəliklərlə mübarizəsinin başlanğıc nöqtəsi hesab olunur.
İspan qripi
1918-1919-cu illərdə baş verən İspan qripi müasir dövrün ilk böyük pandemiyası hesab edilir. Bu xəstəlik H1N1 virusunun yeni bir ştammından yaranaraq dünya əhalisinin təxminən üçdə birinə təsir göstərmişdir. Təxminən 50 milyon insanın bu xəstəlikdən öldüyü düşünülür ki, bu da pandemiyanın nə qədər ciddi olduğunu göstərir. İspan qripi əsasən insandan-insana təmas yolu ilə yayılmış və çox sürətlə qlobal miqyasda təsir göstərmişdir.
Pandemiyanın ən diqqətçəkən xüsusiyyəti onun əsasən gənc və sağlam insanları hədəf alması idi. Bu xəstəliklərə qarşı mübarizə tədbirlərinin effektivliyini azaldırdı, çünki daha çox gənc əmək qabiliyyətli əhali həyatını itirdi. O dövrdə tibbi texnologiyaların inkişaf səviyyəsi aşağı olduğundan pandemiyanın qarşısını almaq mümkün olmurdu. İspan qripi, əsasən Birinci Dünya Müharibəsinin yaratdığı sıx insan hərəkətliliyi və gigiyena problemləri ilə daha geniş yayıldı.
Pandemiya, həm də səhiyyə sistemlərinin gücsüzlüyünü nümayiş etdirdi və gələcəkdə bənzər pandemiyalarla mübarizə üçün beynəlxalq səviyyədə əməkdaşlığın vacibliyini ortaya qoydu. Müasir dövrdə qrip viruslarına qarşı peyvəndlər hazırlanmış olsa da, İspan qripi hələ də müasir səhiyyə üçün bir dərs kimi qalır.
İİV/AIDS
1980-ci illərdə dünyada geniş yayılmağa başlayan İİV/AIDS bəşəriyyət üçün ən uzunmüddətli sağlamlıq problemlərindən birinə çevrilmişdir. Bu xəstəlik immun sistemini zəiflədir və insan orqanizmini digər infeksiyalara qarşı həssas hala gətirir. İİV virusu qan, cinsi əlaqə və analıqdan uşağa keçmə yolları ilə yayılır.
İİV/AIDS-ə qarşı ilk illərdə geniş ictimai qınaq və məlumat çatışmazlığı səbəbindən xəstəliyin yayılmasının qarşısını almaq çətin idi. Bu gün isə xəstəliklə mübarizə üçün antiviral dərmanlar inkişaf etdirilmişdir ki, bu da insanların ömrünü əhəmiyyətli dərəcədə uzadır. Lakin bəzi regionlarda, xüsusilə Afrikada bu xəstəlik hələ də geniş yayılmış vəziyyətdədir və hər il minlərlə insanın həyatına son qoyur.
Bu xəstəliklə mübarizə yalnız tibbi yanaşmalarla deyil, həm də maarifləndirmə kampaniyaları və profilaktik tədbirlərlə aparılır. İİV/AIDS-in qlobal təsiri səhiyyə sistemlərinin zəifliklərini və yoxsulluğun xəstəliklər üzərindəki təsirini bir daha nümayiş etdirmişdir. Müasir dövrdə genetik tədqiqatlar və yeni dərmanların inkişafı xəstəliyə qarşı mübarizədə ümid yaradır.
COVID-19
2019-cu ilin sonunda Çində başlayan COVID-19 pandemiyası qısa müddət ərzində bütün dünyanı təsiri altına aldı. SARS-CoV-2 virusunun səbəb olduğu bu xəstəlik əsasən hava-damcı yolu ilə yayılır və tənəffüs yollarına təsir edir. Pandemiya 6 milyondan çox insanın ölümünə səbəb olmaqla XXI əsrin ən böyük sağlamlıq böhranı oldu.
COVID-19 pandemiyası dünya iqtisadiyyatını böyük ölçüdə zəiflətdi və həyatın hər sahəsinə təsir etdi. Milyonlarla insan işsiz qaldı, qlobal ticarət dayanma nöqtəsinə çatdı və təhsil sistemləri onlayn rejimə keçdi. Bununla yanaşı, pandemiya tibbdə və texnologiyada böyük irəliləyişlərə səbəb oldu. Məsələn, mRNA texnologiyası ilə sürətlə inkişaf etdirilən peyvəndlər pandemiya ilə mübarizədə mühüm rol oynadı.
Pandemiya, həm də qlobal səhiyyə sistemlərinin çatışmazlıqlarını və pandemiyalara hazırlığın əhəmiyyətini göstərdi. COVID-19 təkcə tibbi bir problem deyil, həm də qlobal həmrəylik və kollektiv mübarizə tələb edən bir vəziyyət idi.
Malyariya
Malyariya Anopheles cinsi ağcaqanadların dişləməsi ilə ötürülən Plasmodium parazitlərinin səbəb olduğu xəstəlikdir. Bu xəstəlik əsasən tropik və subtropik bölgələrdə milyonlarla insanı təsirləndirir. Xüsusilə uşaqlar və hamilə qadınlar malyariyadan əziyyət çəkirlər və hər il təxminən 400000 insan bu xəstəlikdən həyatını itirir.
Malyariya ilə mübarizədə dərmanlar, ağcaqanad torları və insektisidlər geniş istifadə olunur. Bununla yanaşı, peyvəndlərin inkişafı da bu mübarizədə irəliləyişlərə səbəb olub. Lakin yoxsulluq və səhiyyə xidmətlərinə məhdud giriş xəstəliyin nəzarətini çətinləşdirir.
