Elon Mask, texnologiya milyarderi və X (əvvəlki adıyla Twitter) platformasının sahibi, dövlət rəsmilərinin mental hazırlığı ilə bağlı debatları yenidən gündəmə gətirərək vəzifə sahibləri üçün zəka testlərinin keçirilməsini təklif edib. Musk-ın bu təklifi, 81 yaşlı ABŞ konqresmeni Key Qrencerin küçədə azaraq sonradan demensiya xəstələri üçün nəzərdə tutulmuş qocalar evinə yerləşdirilməsindən sonra irəli sürülüb.
Mask-ın mental hazırlıq qiymətləndirmələri ilə bağlı çağırışı, yaşlı liderlərin və yüksək vəzifəli şəxslərin zehni tənəzzülü ilə bağlı narahatlıqların artdığı ABŞ-da müxtəlif reaksiyalar doğurub. Lakin bu təklif, ictimai vəzifədə şəffaflıq məsələsinin tez-tez müzakirə olunduğu Azərbaycanda da əks-səda tapıb.
Fuad Ağayevin cəsarətli təklifi
Azərbaycanlı hüquqşünas Fuad Ağayev Mask-ın ideyasını daha da irəli apararaq, ölkə rəsmilərinin – xüsusilə də istintaq işlərində çalışanların – məcburi IQ testlərinə cəlb olunmasını təklif edib. Özünün Facebook səhifəsində yazan Ağayev təxribat xarakterli bir açıqlama verərək, 100 IQ səviyyəsindən aşağı nəticə göstərən hər bir məmurun vəzifədən azad edilməsini təklif edib.
“İctimaiyyətə səmərəli xidmət göstərmək üçün kompetentlik və intellektual imkanlar əsasdır,” – deyə Ağayev bildirib. “Əgər bir məmur mürəkkəb problemləri həll etmək üçün zəruri intellektual vasitələrə malik deyilsə, ona liderlik və ya vacib qərarlar qəbul etməkdə necə etibar etmək olar?”
Bu təklif Azərbaycan siyasi və hüquqi dairələrində qızğın müzakirələrə səbəb olub. Bəziləri Ağayevin açıqlamalarını ölkənin idarəetmə strukturlarına yönəlmiş kəskin tənqid kimi qiymətləndirir, burada korrupsiya və səriştəsizliklə bağlı ittihamlar uzun müddətdir ki, ictimaiyyəti narahat edir. Digərləri isə IQ testlərinin rəhbərlik bacarıqlarını qiymətləndirmək üçün uyğun və ya ədalətli bir göstərici olub-olmadığını sual edir.
Dövlət rəsmilərinin kognitiv qabiliyyətlərinin test edilməsi konsepsiyası tamamilə yeni deyil. Yaş məhdudiyyətləri və kompetensiya qiymətləndirmələri ilə bağlı müzakirələr bir çox demokratiyalarda, xüsusilə də ABŞ-da, səslənib. Yaşlı liderlərin, o cümlədən Prezident Co Baydenin (81) və Senator Mitç Makkonnellin (82) irəli yaşları ictimai narahatlıq yaradıb. Makkonnellin mətbuat konfransı zamanı nitqini yarıda kəsərək donub qalması kimi hadisələr rəsmiləşdirilmiş qiymətləndirmə tələblərini artırıb.
Mask-ın müdaxiləsi bu müzakirələrə geniş diqqət qazandırıb, onun böyük izləyici kütləsi bu ideyanın qlobal miqyasda yayılmasını təmin edib. Lakin Azərbaycanın məsələyə daxil edilməsi, bu debatların şəffaflıq və səmərəsizlik problemləri ilə üzləşən ölkələrdə daha geniş əhəmiyyətini vurğulayır.
Həm ABŞ, həm də Azərbaycanda bu təklifin tənqidçiləri xəbərdarlıq edir ki, yalnız IQ testləri effektiv rəhbərlik üçün zəruri olan bacarıq spektrini əhatə etmir. Onlar emosional zəka, etik mühakimə və təcrübənin də eyni dərəcədə vacib olduğunu iddia edir. Bundan əlavə, belə testlərin tətbiqi siyasi manipulyasiyalara və sui-istifadəyə yol aça bilər, nəticələr opponentlərin kənarlaşdırılması üçün saxtalaşdırıla bilər.
Digər tərəfdən, tərəfdarlar səriştənin obyektiv ölçülərinin müəyyən edilməsində dəyər görür. “İctimaiyyətin səlahiyyət sahiblərinin öz məsuliyyətlərini yerinə yetirmək üçün hazır olmasını gözləmək hüququ var,” – deyə bir Azərbaycanlı şərhçi bildirib. “Səmərəsizlikdən əziyyət çəkən bir sistemdə bu cür meyarların tətbiqi ictimai etimadı bərpa etməyə kömək edə bilər.”
Ağayevin təklifi Azərbaycanda rəsmilərin effektiv idarəetmə təmin etmədiyinə dair daha geniş narazılığı vurğulayır. Onun diqqəti, işləri düzgün idarə etməkdə və ya tərəf tutmaqda tez-tez tənqid olunan istintaqçılara yönəlib və sistemli islahatlara ehtiyacı göstərir.
Lakin belə tədbirlərin həyata keçirilməsi ciddi praktiki və siyasi maneələrlə qarşılaşacaq. Birincisi, rəsmilərin mental və intellektual qabiliyyətlərini qiymətləndirmək üçün etibarlı, müstəqil bir prosesin yaradılması zəif hesabatlılıq mexanizmləri olan bir sistemdə çətin ola bilər.
Mask-ın təklifi ABŞ siyasi dinamikasına bir reaksiya olaraq başlasa da, onun qlobal əhəmiyyəti mürəkkəb problemlər dövründə liderliyin keyfiyyəti ilə bağlı ümumi narahatlıqları əks etdirir. İstər Vaşinqtonda, istərsə də Bakıda, rəsmilərdən yüksək standartlar tələb etmək ideyası – bu zəka testləri və ya digər tədbirlər vasitəsilə olsun – hesabatlılıq və kompetensiya ilə bağlı ictimai tələbin artdığını göstərir.
Müzakirələr davam edərkən, Mask-ın təklifinin əhəmiyyətli dəyişikliklərə səbəb olub-olmayacağı, yoxsa sadəcə siyasi diskursu artıracağı hələ ki məlum deyil. Lakin bu, vətəndaşların liderlərindən nə gözlədikləri və bu gözləntilərin necə təmin edilə biləcəyi ilə bağlı mühüm bir müzakirəni alovlandırıb.
