İstənilən cəmiyyətin, ölkənin demokratik inkişafını şərtləndirən başlıca məqamlardan biri də fikir plüralizmin təmin olunmasıdır. Fikir plüralizmi vətəndaş cəmiyyətinin formalaşmasında önəmli rola malikdir. Belə cəmiyyətdə hər bir fərdin öz fikir və əqidəsini ifadə etmək üçün real imkanları var.
Vətəndaşların təbii hüquqlarının müdafiəsi zamanı fikir müxtəlifliyi prinsipləri formalaşır ki, bu prinsiplər olmadan nəinki fikir azadlığı və fərdin yaradıcılıq fəaliyyəti mümkün deyil, həm də demokratik sosial dövlətin formalaşması və fəaliyyət göstərməsi ideyası həyata keçə bilməz.
Söz azadlığı düşüncə tərəqqisinin əsas sütunudur
Fikirlərin açıq plüralizmini bərabər şəraitdə mövqeyinizi ifadə etməyə və öz əqidənizi müdafiə etməyə imkan verən söz azadlığı olmadan təsəvvür etmək mümkün deyil. Söz azadlığının olmaması düşüncənin durğunluğuna və vətəndaş passivliyinə səbəb olur, çünki siyasət dar korporativ maraqlara tabedir, bu şəraitdə iqtisadi durğunluq, mənəvi deqradasiya, mənimsəmə mümkün olur.
Qanunun aliliyi şəraitində söz azadlığının zəruri konstitusiya-demokratik təminatları yaradılır ki, bu da ictimai fikrin formalaşması üçün mənəvi mühitə, xalqın siyasətə bilavasitə təsirinin güclü vasitəsinə çevrilir və vətəndaşların siyasi proseslərdə iştirakına təminat verir. Demokratik cəmiyyətin mənəvi əsası kimi söz, əqidə azadlığının, fikir plüralizminin bərqərar olması mühüm və mürəkkəb problemdir.
Fikirlərin fərdi və ictimai şüurla əlaqəsi həll olunmayan sosial problemlərin tənqidinin əks olunduğu cəmiyyətin mənəvi sferasında sosial etirazın “yetişmə” mexanizmlərini daha yaxşı anlamağa imkan verir. Bu, həm də azadlığı müdafiə etməyin çətinliklərini anlamağa şərait yaradır. Fikir plüralizminin demokratik prinsiplərindən biri də başqa baxış və inanclara dözümlülükdür. Tolerantlıq olmadan şəxsi ifadə azadlığı da yoxdur. Təsadüfi deyil ki, insanın mənəvi azadlığı onun iqtisadi və siyasi azadlığı ilə yanaşı, təbii hüquq təliminə əsaslanaraq ən yaxşı mütəfəkkirlər tərəfindən müsbət qarşılanıb və müdafiə edilib. Başqa baxışlara qarşı dözümlülük mənəvi sferada heç bir rəqibinin olmasını istəməyən monopoliyanın formalaşma ehtimalını zəiflədir. Monopoliya həqiqət hüququnu özünə tabe edir və çoxmilyonluq kollektiv ağlı əvəz edir. Bu, bir tərəfdən hakimiyyətdən sui-istifadəyə və qanunun aliliyinin pozulmasına, digər tərəfdən özgələşməyə və siyasi laqeydliyə, ideoloji boşluğa səbəb olmaya bilməz. Monopoliya ideoloji-psixoloji kompleksi rəhbər və tabeliyində olanlar arasında iyerarxik münasibətləri əks etdirən və möhkəmləndirən, yuxarıların iradə və əmrlərinin itaətkar icraçısı formalaşdırır. İdeoloji-siyasi diktatura şəraitində insanlar təvazökarlıqla onların zehnini dolduran ikiüzlü təbliğat yanaşmasını qəbul etməyə məcbur olurlar. Həddindən artıq təşkilatlanma, az intellektual məlumat və liderlərin sitatlarının itaətkar şəkildə təkrarlanması sərt düşüncəyə gətirib çıxarır. Yeni nəsillərdə sosial hadisələrin tənqidi şəkildə mənimsənilməsi inkişaf etmir və yaradıcı idrak prosesi boğulur. Mühafizəkarlığı udmuş şüur itaətkar və doqmatik olaraq müəyyən edilmiş stereotiplərə tabe olur. Yeni hər şeyə, qeyri-ənənəvi fikirlərə qarşı immunitet yaradır. İctimai şüurda bir növ itaətkar yekdillik ətaləti yarandığından belə bir vəziyyətdən çıxmaq çox çətindir. Belə cəmiyyətlərdə hansısa inkişadan danışmaq qeyri-mümkündür. Mənfi sosial hadisələr siyasi nikbin şüarlarla real əməllər arasındakı uçurumu artırır, mənəviyyatı zəiflədir ki, bu da insanları ictimai faydalı fəaliyyətdən uzaqlaşdıraraq alkoqolizmə, narkomaniyaya, hətta ictimai həyatın ümumi qəbul edilmiş normalarına açıq müxalifətə sürükləyir. Reallığın əsassız təbliğat tərifləri düşüncədə sərtliyə və mühafizəkarlığa gətirib çıxarır, insanların yaradıcı düşüncəsini kütləşdirir. Eyni zamanda, şəxsin yuxarıdan verilən rəsmi qəbul edilmiş hökmlərdən fərqli düşünmək hüququna süni şəkildə məhdudiyyətlər qoyulmasına şərait yaradılır. İctimai müzakirələrə rəsmi çıxışı olmayan yaradıcı düşüncə ya sosial şəraitə təslim olur, ya da passiv mövqedə qalır. Digər baxışların doqmatik rədd edilməsi mahiyyət etibarilə müsbət nəticə vermir. Beləliklə, istənilən demokratik cəmiyyət üçün media, söz azadlığı, məlumat əldə etmək azadlığı çox vacib şərtlərdəndir.
Vətəndaş cəmiyyətinin demokratik mexanizmlərinin işləkliyi fikir plüralizmindən keçir
Fikir plüralizmi insanın yaradıcılıq potensialını, humanist mahiyyətini ortaya qoyur, ölkənin yeniləşməsində mühüm amildir. Hər bir fərdin öz daxili aləmi, həyat təcrübəsi, sosial problemlərə öz baxışı var ki, bu da istər-istəməz çoxlu sayda mülahizələrə əsas verir və sosial düşüncəni həqiqətə yaxınlaşdırır, neqativ halların aradan qaldırılmasının düzgün yol və üsullarını işləyib hazırlayır.
Vətəndaş cəmiyyətinin demokratik mexanizmlərinin əməli bərqərar olması üçün ölkənin zəngin mənəvi potensialının qorunub saxlanılması və səmərəli istifadə edilməsi ciddi vəzifədir. Fikir plüralizmi həm də fikirlərin ifadə azadlığını və hər hansı problemin həllinin həqiqi yollarının müəyyənləşdirilməsini təşviq edən dialoq kimi demokratik prinsipi nəzərdə tutur. Qədim dövrlərdən bəri dialoq mühüm ideoloji, sosial əhəmiyyətli, əxlaqi problemlərin müzakirəsi və həqiqi mövqelərin tapılması üçün xüsusi bir üsula çevrilib. Dialoq səriştə, məsuliyyət, faktların və məlumatların etibarlılığını nəzərdə tutur. Məlumatlılıq isə idarə maraqlarından asılı olmayaraq keçmiş və indiki obyektiv biliklər üzərində qurulur. İnformasiyanın isə ictimaiyyətdən gizlədilməsi bəzən problemin obyektiv işıqlandırılması naminə deyil, sırf müəyyən qrupların maraqlarının qorunması naminə dezinformasiyaya gətirib çıxarır. İnformasiya bərabərsizliyi sosial bərabərsizliyin unikal növüdür. Yalnız müxtəlif maraqlı tərəflər üçün əlçatan olan obyektiv məlumat müəyyən bir mövzuda bərabər ifadəyə kömək edir və fikir plüralizmində onun həllinin tamamilə qeyri-ənənəvi yollarını vurğulamaq olar. Qeyd edilənlərl bağlı olaraq dünyada söz azdadlığına göstərilən yüksək diqqət təsadüfi xarakter daşımır. Azərbaycanda da bu məsələ hər zaman xüsusi diqqət mərkəzində yer alır. Ölkədə azad medianın, insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi demokratik mexanizmlərinin mövcudluğunun əsas şərtlərindən biri kimi qəbul edilir. Kütləvi informasiya vasitələri - qəzetlər, jurnallar, teleradiolar, informasiya agentlikləri və informasiyanın müntəzəm formada yayıldığı digər vasitələr cəmiyyətin inkişafına ciddi təsir göstərən, onun vəziyyətini və mahiyyətini müəyyənləşdirən siyasi sistemin tərkib hissəsidir. Bu gün ölkəmizdə kütləvi informasiya vasitələrinin azad fəaliyyəti və inkişafı üçün lazımı şərait mövcuddur. Cəmiyyət də bundan uğurla faydalanır, inkişafında yeni nailiyyətlər əldə edir.
Samirə SƏFƏROVA
Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyilə çap olunur.
