Əlifba – ərəb dilindən alınmış sözdür, hərflərin müəyyən qayda ilə düzülüşü deməkdir. Ölü dil hesab edilən qədim latın dilinə uyğunlaşdıraraq, yunanlar bu sözü alfabeta olaraq yazıya alıblar.
Azərbaycan bir neçə xalqın və dillərin təsiri altında yaşasa da, tarixiliyi, seçilmiş insanları, yaratdığı əsərləri və digər cəhətləri ilə digərlərindən fərqlənib. Çoxəsrlik tarixə malik bu xalqın ədəbiyyat, sənət, memarlıq, qəhrəmanlıq nümunələri bu günə kimi dastanlarda, tədqiqatlarda, arxeologiyada araşdırılır, öyrənilir və hər dəfə bu mövzuda yeni kəşflərin şahidi oluruq. Bunların əksəriyyəti isə başqa əlifbalarda və başqa dillərdə olsa da, hər birində Azərbaycan izini, tarixinə rast gəlirik. Hər xalq kimi onun da danışdığı, yazıb-yaratdığı dil olub. Keçmiş əsrlərdə ərəb, fars dillərinin təsirində qalan müasir Azərbaycan dili öz inkişaf keyfiyyətini heç zaman itirməyib. Ötən əsrlərdə istifadə etdiyimiz əlifba sisteminə nəzər saldıqda, xalq olaraq yerli yazı nümunələrindən, heroqliflərdən, 52 hərfdən ibarət başqa bir əlifbadan istifadə etdiyimizi görə bilərik.
1990-cı il avqustun 1-də dilçi alimlərin təşəbbüsü ilə “Azərbaycan Əlifba Komissiyası“ yaradılır. Sonra isə ziyalıların, şairlərin, bir sıra ictimai şəxslərin təsiri sayəsində 1992-ci ildə latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasının tətbiqi barədə qanun qəbul olunur. Bu, latın qrafikalı əlifbaya keçidin növbəti mərhələsi idi. 2001-ci il avqustun 9-da isə 1 avqust tarixinin “Azərbaycan respublikasında Azərbaycan Əlifbası və Azərbaycan Dili günü” kimi qeyd olunması barədə fərman imzalanır. Həmin gündən etibarən, ölkəmizdə kiril əlifbasından latın əlifbasına keçid qanun şəklində hər yerdə, tələb olunan istiqamətlərdə tətbiq olunmağa başlayır. Beləliklə, o vaxtdan bəri dil və əlifbaya dəyər verdiyimizdən onu əlamətdar gün kimi avqustun 1-də xüsusi qeyd edirik.
Latın əlifbası Azərbaycanda əslində 1918-ci ildən tətbiq olunurdu. Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra bu proses səngiyir və 1923-cü ildən başlayaraq, bu istiqamətdə sürətlənmə müşahidə olunur. Həmin latın qrafikalı Azərbaycan əlifbası 1940-cı ilə qədər mövcud olur, bu ildən sonra isə kiril qrafikalı Azərbaycan əlifbasına keçid barədə qərar qəbul olunur. Bu əlifbada da təkrar və yeni kitablar çap olunur, qəzetlər nəşr edilir, əsərlər, məqalələr yazılır, məktəblərdə, universitetlərdə təhsil bu əlifbada tədris olunur. Həyatda elə mövzular var ki, təkrarlanmağı sevmir, ya da mənfi yönlərinə görə onu təkrarlamaq, təkrara qayıtmaq olmur. Bəzi mövzular var ki, onların dönüb-dolanıb yenidən qarşımıza çıxdığını, yaxud da dil və əlifbada olduğu kimi yenidən baş qaldırdığını görürük. Bu cür dəyişən mövzu və zamanlarda müxtəlif qrafikalı əlifbalar dönəmində çətinliklə də olsa, Azərbaycan milli-mədəni dəyərlərini, dilini qoruyub saxlaya bilir. Azərbaycan dili yaxşı ki, fərqli qrafikalı əlifbaların dəyişməsi nəticəsində əriyən dillər cərgəsinə qoşulmadı.
Keçən il istirahət mərkəzlərindən birində dincəlməyə gedən ailənin nisbətən yaşlı üzvünün nəvəsindən rus dilində danışması tələbini müşahidə etmişdim. Yaşına görə, ibtidai sinifdə oxuyan bu uşaq hər dəfə nənə deyəndə, “nənə demə, babuşka denən” deyib narazılığını bildirən həmin yaşlı qadın yadıma düşür. Azərbaycanlı nənənin nəvəsindən həmişə rusca danışmaq tələbini ilk dəfə idi ki görürdüm.
Vaxtilə, 1990-cı illərin əvvəllərində uşaqlığımda Bakıda orta məktəblərin birində Azərbaycan bölməsində təhsil alan bəzi şagirdlərə acıqlanan müəllimi də xatırlayıram. O, yarı rus, yarı Azərbaycan dilində “hamı danabaşdı zdes, azsektor da. Ey, razve menya ne sluşayet …ux vı takie….” deməyi də yadımdadı. Sonralar həmin müəllim təhsildə keyfiyyətli və hörmətli kadr kimi qiymətləndirildi, fəxri adlara və statusa sahib oldu. Yeri gəlmişkən, həmin illərdə Bakıdakı bir başqa məktəbdə isə Azərbaycan dilini bilmədiyi üçün danışmaqda və yazmaqda min bir əziyyət çəkən keçmiş SSRİ dönəmindən 2000-ci illərə qədər ancaq Azərbaycan bölməsində elə Azərbaycan dili və ədəbiyyatı fənnini tədris edən adını çəkmək istəmədiyim bir erməni qadın müəllimi xatırlayıram. Heç kim ona “Nə üçün dili bilmirsən, danışa və yaza bilmirsən, bəs necə bu fənni tədris edirsən? “ demirdi, deyən olsaydı, orda uzun illər işləyə bilməzdi.
İndi hər növ təhsil müəssisələrində, dövlət və digər işlərdə çalışan yüz minlərlə insanımız bu dildə danışır. Dövlət dili olaraq qəbul olunan Azərbaycan dili ölkəmizin hüdudlarından kənarda da işlənir – əlifbası fərqli olsa da, milyonlarla insan bu dildə danışır, dilini unutmur. Öz dilində danışa bilməyən az sayda insan var. Hətta elə ölkələr və dövlətlər var ki, xalq olaraq bir başqasının dilində onu sevdiyindən deyil, məcburiyyətdən danışmağa başlayır.
Adlarını sadalamasam da, buna dövlət dili fransız, ingilis, rus dili olan bir sıra ölkələrdə indi də rast gəlirik. Böyük dövlətlərin dilini bilmək yaxşı əlamətdir, bu, bizi işgüzar və digər münasibətlərdə yaxşı halda vəziyyətdən çıxarır. Bəziləri isə, öz xalqının dilindən başqa digər dilləri də dövlət dili olaraq qəbul etdiklərindən hansı əlifbada yazılsa da, artıq öz danışıqlarını, yazılı və şifahi nitqlə birlikdə dillərini unudurlar. Görürsən ki, dili bilməyəndə nitq axsayır, danışa bilmirsən, mənsub olduğun xalqın dilində danışmaq üçün tərcüməçi axtarırsan, zəif danışdığın üçün gülünc vəziyyətlərlə qarşılaşırsan. Hər dəfə təkrarlanacağından ehtiyat edib ümumiyyətlə danışmırsan, dili yadırğayırsan.
Təhsilin rəsmi olaraq bir neçə xarici dildə tədris olunduğu, fərqli dillərdə mövcud olduğu zamandayıq. Ölkəmizdə tədrisin rus, ingilis, fransız dilində mövcud olduğu bu zamanda Azərbaycan dilində danışmağı unutmadan daha çox dilləri öyrənirik, öyrəndiyimiz bu əcnəbi dillərdə biz də öz növbəmizdə kimlərisə öyrədirik. Beləcə, Əlifbanı öyrənirik, hərfləri tanıyırıq. Bir işi görməzdən əvvəl onun əlifbasından, necə deyərlər sıfırdan başlayırıq. Əlifbanı dil mövzusunda olduğu kimi, başlanğıc rəmzi olaraq qəbul edirik. Hərfləri, sözləri tanımaqla, dilin incəliklərinə baş vururuq – danışmağı öyrənirik. Cavab verə, sözümüzü deyə bilirik, daxilimizdə digərlərini, həm də özümüzü anlaya bilirik.
Bu gün Azərbaycan dili və Azərbaycan Əlifbası günüdür. Beynəlxalq statusu olmasa da, bu gün bizim üçün əlamətdar gündür. Hamılıqla, Azərbaycanı və onun dilini sevək, qoruyaq. Bu dil üçün tarixdə həyatını qurban verən insanlarımız olub. Ona olan diqqətdən və qayğıdan yaranan əlifbamızın, dilimizin şərəfinə bu günü avqustda qeyd edirik. Əlifbamızın, dilimizin bayramındayıq. Öyrənib sonra da öyrətdiyimiz əlifbamızın, dilimizin günüdür – Azərbaycan günüdür. Bu əlifbada, bu dildə həm də Azərbaycanı günbəgün yenidən öyrənirik, bu dildə kəşf edirik, sonra isə başqa dillərə çevirə-ötürə bilirik.
Bu gün avqustun biridir… Dilimizin günüdür….Əlifbamızın günüdür. Həm də heç yerdə eşitmək istəmədiyimiz zdes hamı danabaş kak … nu azsektor da…” , “ nənə demə, babuşka denən” deyən bu kimi insanlar üçün ibrət günüdür.
Bu gün əlamətdar gündür – dili, əlifbanı yada salırıq.
Dili bilməyəndə nitq axsayır…danışmaq istəmirsən, yadırğayırsan..
Dilimiz əlifbanın hər yaşında bizə doğmadır.
Bu gün avqustun biridir – Azərbaycan dili, əlifbası günüdür. Dildən, əlifbadan danışırıq…
Bu gün bir başqa gün – Azərbaycan günüdür.
Aliyə Əsədova
