Son günlər İranın Fars əyalətinin Şiraz şəhərində Qaşqay türkləri (köçəri azərbaycanlılar) etiraz aksiyası keçirib. Onlar Tehran hakimiyyətinin milli-etnik geyimlərinə qadağa qoymasına etiraz ediblər. Aksiya iştirakçıları “Qaşqayingin libası, Qaşqayingin olası!” şüarı səsləndiriblər.
Onlar köçəri azərbaycanlılardır. Uzun illərdir Tehran hakimiyyəti onları ayrıca etnik qrup kimi təqdim etməyə çalışır. İran konstitusiyasına əsasən, milli-etnik geyimlərdən istifadəyə icazə verilir. Habelə milli adət-ənənələr də mövcud qaydalara qarşı deyilsə, onların da tətbiqi sərbəstdir.
Məsələn, ilaxır çərşənbə, Novruz Bayramı, Yelda gecəsi kimi milli etnik bayramların qeyd edilməsi Tehran hakimiyyətinin məcburi qaydalarına zidd sayılmır. Düzdür, İranın bəzi din xadimləri ilaxır çərşənbəyə qarşı təbliğat aparırlar, ancaq hələ ki ona qarşı güc tətbiq edilmir.
Türklər, o cümlədən azərbaycanlı xanımların geyimi heç vaxt açıq-saçıq, vulqar olmayıb. Başqa sözlə, o islamdan qabaq və ondan sonra öz milli geyimi ilə hicaba daim əməl edib.
İranda 45 ildir mövcud hakimiyyət qadınlara xüsusi hicab geyimləri tətbiq etməklə yeni ənənə formalaşdırmağa çalışıb.
Panfarsçı düşüncə sistemi yüz ildən artıqdır Azərbaycan türklərinin bir qolu sayılan qaşqayları başqa etnik qrup kimi təqdim edərək onları assimilyasiya etməyə çalışır.
Onların min illəri əhatə edən köçəri adət-ənənəsi, geyimləri uzun illərdir farsların və İranın rəmzi sayılır.
Bu günlərdə isə Qaşqay azərbaycanlılarının milli geyimləri və mədəni dəyərləri lor etnik qrupunun adına rəsmiləşdirilir. Qaşqay ictimai fəallar buna etiraz etməyə çağırış edib.
Tehran hakimiyyətinin bu addımı Azərbaycanın bu toplumunun mədəni kimliyinə açıq-aşkar təhqir, assimilyasiya və ayrı-seçkilik sayılır. Lor etnik qrupu fars kökənli sayılır. İran qaşqayların bütün adət-ənənələri və geyimlərin bu qrupun adına çıxmaqla farslaşdırma aparır.
Bu Azərbaycan türkləri İranın cənub və mərkəzi bölgələrində yaşayır. Saylarının 3 milyon civarında olduğu bildirilir. Yaşadıqları indiki İranın Kohgiluyə və Böyirəhməd, İsfahan, Fars və Buşəhr əyalətlərindəki torpaqlar Qaşqay yurdu olaraq tanınır.
Hələ ötən il Tehran hakimiyyəti milli geyimə görə gənc Qaşqay müəllim İlham Təvəkülniyaya məhdudiyyətlər tətbiq etmişdi. O, bu barədə sosial şəbəkədəki səhifəsində belə bildirmişdi: “Gözətçilər mənə bu geyimlə bağa girməyin qadağan olduğunu dedilər. Səbəbini soruşduqda geyimin uyğun olmadığını bildirdilər. Onlardan soruşdum ki, qadağa türk milli geyimində olduğuma görədir? "Hə" cavabını verdilər”.
Ötən il iyunun əvvəlində Şirazın “Narıncistan” parkına Qaşqay milli geyimində gedən gənc qızın keşikçilər tərəfindən saxlanılaraq ərazidən uzaqlaşdırıldığına dair xəbərlər yayılmışdı. Hakimiyyət təmsilçilərin bu özbaşınalığı Güney Azərbaycan türklərinin etirazlarına səbəb olmuşdu.
Azərbaycanın başqa tayfaları kimi qaşqaylar da keçmiş, indiki İran adına müharibələrdə, mübarizələrdə daim ön cərgələrdə olublar.
Tehranın panfarsçı ideoloqları Qaşqay türklərini assimilyasiya etmək məqsədi ilə lorları, kürdləri, ərəbləri, farsları və qaraçıları da onların sırasına qataraq, ayrıca etnos kimi təqdim etməyə səy göstəriblər. Onlar hesab edir ki, saydığımız etnik qrupların nümayəndələri İranın köçərilərini, “qaşqayları” formalaşdırır. Halbuki başqaları qaşqayların yardımı ilə özlərini qoruyublar. Çünki bu türk tayfası döyüşkənliyi və mübarizliyi ilə seçilib.
Rza şah Pəhləvi 1920-30-cu illərdə “vahid millət, vahid dövlət” ideologiyasını həyata keçirərkən türklərə, o cümlədən qaşqaylara qarşı qəddar siyasət həyata keçirmişdi. Rza şah qaşqayları köçməməyə məcbur edirmiş. Məhəmmədrza şah Pəhləvi də atasının bu siyasətini davam etdirib. Qaşqaylar 1950-ci illərdə İranın Baş naziri Məhəmmədəli Müsəddiqi müdafiə ediblər.
1962-1972-ci illərdə Məhəmmədrza şahın islahatı qaşqayların torpaqlarının əllərindən alınmasına səbəb olmuşdu. Onların köçünə hərbçilər nəzarət etməyə başlayıb.
Qaşqay xanları 1979-cu ilin fevral inqilabını və ayətullah Ruhulla Xomeyninin liderliyini müdafiə ediblər.
İndiki hakimiyyət türk olduqları üçün qaşqayları sıxışdırmağa, onların adət-ənənələrinə, geyimlərinə qarşı çıxır.
Yeri gəlmişkən, Təbrizdə yaşayan mədəni fəal və Azərbaycan milli rəqslərinin müəllimi Peyman İbrahimi Dinvər yerli məhkəməyə çağırılıb. Məhkəmənin çağırış məktubunda o, Azərbaycan rəqsini öyrətməklə “ictimai əxlaqa və cəmiyyətin tərbiyə qaydalarına zidd” hərəkət etməkdə günahlandırılıb.
Çağırış məktubunda onun beş gün ərzində məhkəməyə müraciət etməsi tələb olunub və əks halda məhkəməyə məcburi şəkildə gətiriləcəyi ilə bağlı xəbərdarlıq edilib.
Peyman İbrahimi ötən ilin avqustun 26-da həbs edilmişdi. O, həbsdə olduğu müddətdə ağır işgəncələrə məruz qalıb. Girov qarşılığında məhkəməyə qədər müvəqqəti olaraq sərbəst buraxılıb.
Hər iki hadisə Tehran hakimiyyətinin milli-mədəni hüquqların qorunmasına əməl etməməsinin göstəricisi sayılır. Ölkə konstitusiyasının 19 və 20-ci maddələrində ölkədəki bütün etnik qrupların bərabərhüquqlu olduğu vurğulanıb.
Tehran hakimiyyəti Qaşqay türklərinə məxsus mədəni irsi müsadirə edib, onu başqa etnik qrupun adına çıxmaqla bu müddəanı pozub. Bu, həm də etnik ayrı-seçkilik sayılır. Məsələn, vaxtı ilə Azərbaycana məxsus olan tarixi, milli mədəniyyət abidələri ermənilərin adına çıxılıb. Bu proses hələ də davam edir. Tehran hakimiyyəti Qaşqay türklərinə qarşı bu addımı atmaq, rəqs müəllimini həbslə təhdid etməklə türklərə, azərbaycanlılara qarşı diskriminasiya aparır. Halbuki Azərbaycan türklərinin də vergiləri hesabına formalaşan dövlət büdcəsi ilə İslam Respublikası İrəvanda Hafiz adına fars dili və ədəbiyyatının tədrisi kursunu açır. Ermənistan məktəblərində bu dil və ədəbiyyat İranın dövlət büdcəsi hesabına öyrədilir. Bundan başqa İslam Respublikasında ermənilərin milli etnik mədəniyyətlərini inkişaf etdirmək məqsədi ilə hər cür şərait yaradılıb.
Göründüyü kimi, ali rəhbəri və prezidenti türk sayılan İranda Azərbaycan türkcəsində məktəbin olmaması, eləcə də, qaşqayların mədəni irsinin başqasının adına çıxılması kimi bir assimilyasiya siyasəti də yürüdülür.
Sədrəddin İsmayılov
