2018-ci ilin yazından başlayaraq, Ermənistanda baş vermiş inqilab nəticəsində Moskva yönümlü Serj Sarkisyan hakimiyyətdən kənarlaşdırıldı və açıq Qərb yönümlü baxışlara malik olan Nikol Paşinyan hakimiyyətə gəldi. Bu dəyişiklikdən sonra Rusiya-Ermənistan münasibətləri nəzərəçarpacaq dərəcədə pisləşməyə başladı.
Hər iki ölkənin siyasi ritorikası və mətbuatında qarşılıqlı ittihamlar və tənqidlər dominantlıq etməyə başladı. Hətta tərəflər bir-birlərinə qarşı sərt bəyanatlar verməkdən çəkinmirdilər. Rusiya mətbuatı və ekspert dairələri tez-tez Ermənistanın yeni "inqilabi hakimiyyətini" Qərbin marionetkası adlandırırdı. Bu münasibətlərdəki gərginlik 2020-ci ildəki 44 günlük müharibədən sonra kəskin şəkildə artdı, çünki İrəvan Moskvanı "xəyanət"də günahlandırdı.
Daha sonra hadisələr sürətlə inkişaf etməyə başladı. Xüsusilə Avropa İttifaqının Ermənistan ərazisində müşahidə missiyası yerləşdirməsi, KTMT-dən demarasiya edilmiş iştirak, MDB formatında soyuma, Qərbə doğru sürətli yönəlmə və bunun zirvəsi olan Brüssel görüşü Ermənistanın "Rusiyanın forpostu" statusundan "Qərbin peyki" statusuna keçidini rəsmiləşdirdi. Son aylarda Ermənistan Milli Məclisinin sədri Alen Simonyan və Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin rəsmisi Mariya Zaxarova arasında baş verən söz dueləri artıq adi hala çevrilib. Görünən odur ki, az qalıb, Moskvada və ya İrəvanda kimin daha əvvəl dözümünün bitəcəyi və diplomatik əlaqələrin qırılacağı gözlənilir.
Amma bir anlıq dayanaq! Əziz oxucular, sizə elə gəlmirmi ki, biz planlı şəkildə hazırlanmış bir tamaşanın şahidiyik? Tamaşanın ssenaristləri dünyanı Rusiyanın Ermənistanla ciddi ziddiyyətləri olduğuna inandırmaq istəyir? Əslində isə, iki ölkə arasındakı münasibətlər nəinki pisləşməyib, əksinə, daha da güclənir. Bunu biz hansı əsaslarla söyləyə bilərik? Gəlin bu məsələni detallı şəkildə araşdıraq.
Ermənistan-Rusiya hökumətlərarası iqtisadi əməkdaşlıq komissiyasının həmsədrlərinin dünən İrəvanda keçirilən görüşündə Ermənistanın baş nazir müavini Mqer Qriqoryan və Rusiya Federasiyası baş nazir müavini Aleksey Overçukun iştirak etdiyi müzakirələr zamanı mühüm məlumatlar açıqlandı. Overçukun dediyinə görə, 2024-cü ilin sonunda Ermənistanla Rusiya arasında ticarət dövriyyəsinin həcmi 14-16 milyard dollar arasında dəyişə bilər. O vurğuladı ki, iki ölkə arasında iqtisadi əməkdaşlıq dinamik inkişaf edir və demək olar ki, bütün iqtisadi sahələri əhatə edir.
"Rəqəmlər sözlərdən daha təsirlidir. 2023-cü ildə qarşılıqlı ticarətin həcmi 55,8% artaraq 7,4 milyard dollar olub. Bu il isə artım tempi daha da yüksəlib: ilin birinci yarısında ticarət dövriyyəsi 8,4 milyard dollar təşkil edib və ilin sonuna qədər 14-16 milyard dollara çatması gözlənilir. Müqayisə üçün qeyd edək ki, 2020-ci ildə bu rəqəm cəmi 2,3 milyard dollar idi", - deyə Overçuk vurğuladı.
Həmçinin, tərəflər sənaye, energetika, nəqliyyat, logistika, maliyyə və investisiya sahələrində birgə layihələrin icrasına dair cari məsələləri müzakirə etdilər.
Overçukun bəyanatları və təqdim etdiyi rəqəmlər onu deməyə əsas verir ki, Moskva və İrəvan arasındakı ziddiyyətlər sadəcə siyasi bir oyun ola bilər. Əslində isə bu ziddiyyətlər yoxdur, əksinə, iki ölkə arasındakı strateji dərinlik özünü daha da göstərir. İctimaiyyət qarşısında Moskva və İrəvan beynəlxalq ictimaiyyəti ciddi böhran olduğuna inandırmağa çalışdığı vaxtda, onların ticarət dövriyyəsi azalmayıb, əksinə, sürətlə artıb. Məsələn, 2021-ci ildə ticarət əməliyyatlarının həcmi 2,6 milyard dollar təşkil edib, 2022-ci ildə isə 91,7% artaraq 5 milyard dollara çatıb. Ötən il bu rəqəm 7,4 milyard dollar olub, bu il isə tərəflər rekord göstəriciyə - 14-16 milyard dollara çatmağı hədəfləyir. Göründüyü kimi, Rusiya Ermənistanın iqtisadiyyatının əsas sponsoruna çevrilməkdə davam edir və Ermənistanın Moskvadan iqtisadi-ticarət əlaqələrindən asılılığı heç də azalmayıb.
Bəs necə olur ki, İrəvanın Qərbə yönəlmiş kursu fonunda və Ermənistan-Rusiya siyasi münasibətlərindəki "ciddi soyuqluq" haqqında geniş yayılmış rəvayətlərə baxmayaraq, Ermənistanla Rusiya arasında ticarət dövriyyəsi möhtəşəm artım göstərir?
.png)
Bu təəccüblü artımın səbəblərindən biri Ermənistanın re-eksport və xarici məhsul və avadanlıqların vasitəçi şirkətlər vasitəsilə alışı və satışı ilə əlaqədardır. Bu xüsusda, Ermənistan iqtisadiyyatı son üç ildə bu cür fəaliyyətlər sayəsində ticarət dövriyyəsində kəskin artım əldə edib. Bu re-eksport təcrübəsi xüsusilə qızıl və brilyant ticarətində özünü göstərir. Ermənistanın ixrac etdiyi malların 28,5%-i, yəni təxminən 2,4 milyard dolları, Rusiya qızıl və brilyantlarının BƏƏ və Honkonqa re-eksportu təşkil edir.
2023-2024-cü illər ərzində Ermənistan və Rusiya arasında iqtisadi əlaqələr gözəçarpan dərəcədə güclənib, hər iki ölkənin hökumətləri isə beynəlxalq ictimaiyyətə qarşıdan gələn münasibətlərdə gərginlik olduğunu nümayiş etdirmək istəyir. Bununla belə, faktlar və rəqəmlər göstərir ki, Ermənistan məhz Rusiya hesabına daha da zənginləşir və Qərbin tətbiq etdiyi sanksiyaları aşaraq Rusiyaya müxtəlif yollarla yardım edir. Bu məqalədə Ermənistanın Rusiyanın Qərb sanksiyalarından yan keçməsinə necə yardım etdiyini, bu əməkdaşlığın iqtisadi və hərbi aspektlərini, eləcə də Ermənistanın Rusiyanın əsas ticarət və re-eksport tərəfdaşına çevrildiyini ətraflı şəkildə araşdıracağıq.
2023-2024-cü illərdə Ermənistan-Rusiya ticarət dövriyyəsinin artımı
2023-cü ilin sonuna yaxın Ermənistan və Rusiya arasında ticarət dövriyyəsi rekord həddə çatıb. 2023-cü ildə iki ölkə arasında ticarət dövriyyəsi 55,8% artaraq 7,4 milyard ABŞ dolları səviyyəsinə yüksəlib. 2024-cü ilin sonuna qədər bu göstəricinin 14-16 milyard ABŞ dolları arasında olacağı gözlənilir. 2020-ci illə müqayisədə, həmin dövrdə ticarət dövriyyəsi cəmi 2,3 milyard ABŞ dolları idi. Bu qədər kəskin artım Ermənistanın Rusiyaya genişmiqyaslı yardım göstərdiyini, o cümlədən re-eksport fəaliyyətləri ilə sanksiyaların ətrafında hərəkət etdiyini göstərir.
Ermənistan iqtisadiyyatının məhdud sənaye potensialı nəzərə alınarsa, belə kəskin artımın yerli istehsal gücü hesabına mümkün olmadığı açıqdır. Əslində, Ermənistanın bu artımı əldə etməsi üçün müxtəlif re-eksport və vasitəçi ticarət sxemlərindən istifadə edildiyi məlumdur. Bu, xüsusilə ikili təyinatlı malların tədarükü ilə əlaqədardır: bu mallar vasitəçilər vasitəsilə Ermənistana gətirilir və sonradan Rusiyaya ötürülür. ABŞ və Avropa İttifaqının sanksiyalarına baxmayaraq, Ermənistan bu sxemləri tətbiq edərək Rusiyanın iqtisadi cəza tədbirlərini aşmasına yardım edir.
Re-eksport və Ermənistandan gələn iqtisadi dividentlər
Ermənistanın əsas gəlir mənbələrindən biri məhz re-eksport və xarici məhsul və texnikaların vasitəçi şirkətlər vasitəsilə satışı və ixracıdır. Məsələn, Ermənistan 2023-cü ildə re-eksport yolu ilə böyük gəlir əldə edib. Ermənistandan çıxarılan malların təxminən 28,5%-i Rusiya qızıl və brilyantlarının yenidən ixracından ibarətdir. Bu məhsullar əsasən Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinə və Honkonqa göndərilir. Məsələn, 2023-cü ildə Ermənistanın ixracının ümumi həcmi 8,4 milyard ABŞ dolları təşkil edib və onun 21,5%-i (təxminən 1,8 milyard ABŞ dolları) qızıl, 7%-i isə (təxminən 589 milyon ABŞ dolları) brilyant ixracı olub.
Bu prosesdə Ermənistan yalnız vasitəçi kimi çıxış etməklə kifayətlənmir, eyni zamanda da Rusiya üçün böyük iqtisadi fayda yaradır. Rusiya, Ukraynadakı hərbi əməliyyatlar fonunda Qərb sanksiyaları ilə üzləşərək əsas ticarət tərəfdaşlarını itirdiyi bir vaxtda, Ermənistan vasitəsilə bu maneələri aşır. Qızıl və brilyantların re-eksportu bu sxemin mühüm hissəsidir və Rusiyanın qızıl ehtiyatlarının satışı Ermənistan vasitəsilə həyata keçirilir. Bu proses Ermənistanın büdcəsinə əlavə gəlir gətirir və onun iqtisadiyyatını inkişaf etdirməyə imkan verir.
.png)
Rusiyanın Ermənistanı silahlandırması
Ermənistanın iqtisadiyyatının inkişafı ilə yanaşı, Rusiya Ermənistanı aktiv şəkildə hərbi texnika ilə təmin edir. Hər iki ölkə arasında açıq şəkildə siyasi gərginliklərin olması barədə rəvayətlərə baxmayaraq, Rusiya Ermənistanı silahlandırmaqda davam edir. 2022-ci ildən başlayaraq, Rusiya Ermənistanı ən müasir hərbi texnika ilə təmin edib. Ən son məlumatlara görə, Ermənistan Rusiyadan raketlər, tanklar və digər ağır silahlar alır. Xüsusilə, 2023-cü ildə Ermənistan Rusiya ilə əvvəllər bağlanmış silah tədarükü müqavilələrinə əsasən "Smerç" tipli raketlərin tədarükünü bərpa edib.
.png)
Ermənistan parlamentinin üzvü Andranik Koçaryanın dediyinə görə, "silah tədarükü ilə bağlı müqavilələr yerinə yetirilir və yeni partiyalar Ermənistana daxil olub." Bu bəyanatlar göstərir ki, Ermənistan və Rusiya arasında hərbi əməkdaşlıq, əksinə, dərinləşir. İctimaiyyət qarşısında göstərilən gərginliklər isə daha çox pərdə arxasında oynanılan bir oyun kimi görünür.
Bununla yanaşı, Ermənistanla hərbi əməkdaşlıqda yalnız Rusiya deyil, Qərb ölkələri də fəal iştirak edir. ABŞ və Fransa Ermənistana hərbi yardım göstərir, lakin Rusiya bu prosesdə öz təsirini itirmir. Rusiya ilə Ermənistan arasındakı hərbi ticarət təkmilləşdirilir və Ermənistan Rusiyadan daha çox hərbi texnika əldə etməkdə davam edir. 2023-cü ilin sonuna yaxın, Rusiya Ermənistana yeni silah partiyaları göndərdi, bu isə iki ölkə arasında strateji hərbi əlaqələrin güclənməsinə dair ciddi bir işarədir.
Ermənistanın reallığı: Qərbə yönələn Ermənistan, lakin Rusiya ilə güclü iqtisadi və hərbi əlaqələr
Ermənistanın son illərdəki siyasi strategiyası, bir tərəfdən, Qərbə yönəlmiş bir kurs kimi görünsə də, əslində Ermənistanın Rusiyadan iqtisadi və hərbi asılılığı davam edir. Rusiya ilə olan iqtisadi ticarət əlaqələri artır, silah tədarükü bərpa edilir və Ermənistan, Rusiya üçün sanksiyaları aşmaqda əsas vasitəçi ölkəyə çevrilir. Ermənistanın Avropa İttifaqının və ABŞ-ın Ermənistana verdiyi maliyyə yardımları da nəzərə alınsa, bu ölkənin xarici siyasət strategiyası daha mürəkkəb bir şəkil alır.
Ermənistanın Qərbə yaxınlaşmasına baxmayaraq, Rusiya ilə iqtisadi və hərbi əlaqələrin artması, xüsusilə də 2023-2024-cü illərdəki ticarət dövriyyəsinin artması bu əlaqələrin arxa planda daha da möhkəmləndiyini göstərir. Ermənistan, Qərbin tətbiq etdiyi sanksiyaları aşmaq üçün mühüm bir vasitəyə çevrilir və bu prosesdə həm özü, həm də Rusiya böyük iqtisadi və hərbi faydalar əldə edir.
Bu mənada, Ermənistanın "Qərb yönümlü" siyasəti ilə bağlı açıqlamaları daha çox siyasi bir oyun kimi görünür. Əslində isə, Ermənistan Rusiyadan asılılığını itirmir, əksinə, bu əlaqələri daha da dərinləşdirir.
Ermənistanın hərbi texnikaya və maliyyə yardımlarına olan asılılığı da bu ölkəyə geniş dəstək verir. Bu mənada, Avropa İttifaqının Ermənistana 2,6 milyard avroluq yardım paketi və USAID-in Ermənistana göstərdiyi maliyyə yardımının 250 milyon dollara qədər artırılması diqqətəlayiqdir.
Ermənistanla Rusiya arasındakı açıq münaqişələrə baxmayaraq, faktlar göstərir ki, əslində bu ölkələr arasında ciddi qarşıdurma mövcud deyil və münasibətlər əksinə, daha da dərinləşir.
Orxan Hun
Milli.Az
