Kişi rəqsləri, xüsusilə də Qafqazda güc, əzəmət və kişilik simvolu kimi qəbul edilir. Bu rəqslərdə sərtlik, dözüm və bir növ təbiətin güclərinə meydan oxumaq kimi mesajlar gizlənir. Ancaq indi bu rəqsləri qızlarımızda görmək zərifliyin rəmzi olan xanımların kişilik libasını geyinməsi kimi təzadlı mənzərə yaradır. Azərbaycan qadınının əsrlərdir davam edən incəlik, zəriflik və ahəngdarlıq ənənəsi var. Müasir dövrdə bu ənənələr alt-üst olur.
Bəlkə də kənardan bu videolar, səhnələr maraqlı görünə bilər. Zərif bir qız uşağının, qadının sərt bir ritm üzərində rəqs etməsi ilk baxışda diqqət çəkici görünə bilər. Bir az düşünsək, burada mədəniyyətimizdə qadına aid olan zərifliyin və kişi gücünün bir-birinə qarışması, qadınla kişiyə verilmiş spesifik rolların təhrif olunması kimi dərin bir problemin yatdığını görərik. Kişi rəqsi, tarix boyu kişi qamətinin sərtliyini, onun dözümünü və mübarizliyini əks etdirib. Bu güc nümayişinin qadın zərifliyinə yüklənməsi isə iki tərəfin də öz mahiyyətindən uzaqlaşmasına səbəb olur.
İnsanları daha çox narahat edən uşaqlarda bu rəqslərə maraq yaradılmasıdır. Uşaqlıq dövrü insanın gələcək həyatında hansı dəyərləri mənimsəyəcəyini və hansı sosial rolları öz üzərinə götürəcəyini müəyyən edən əsas mərhələdir. Lakin bu dövrün saflığı ilə bərabər, özünəməxsus bir həssaslığı da var. Uşaqlar gördüklərini təqlid edir, hiss etdiklərini yaşayırlar. Cinsi identifikasiyanın ən kritik dönəmində, əks cinsin davranışlarını təqlid etmək və ya bu rolların sərhədlərini aşmaq, onların özünüdərk prosesinə ciddi maneələr törədə bilər. Bir çox valideynlər bu cür davranışları sadəcə əyləncə kimi qəbul etsə də, sosial və psixoloji təsirləri çox zaman gözardı edilir.
Sosioloq Yusif Nəbiyev mövzu ilə bağlı fikirlərini "Olaylar"a bildirib:
"Sosial mediada və müxtəlif platformalarda uşaqların öz cinsi mənsubiyyətlərinə uyğun olmayan rollarda çıxış etməsi halları getdikcə artır. Sizin də qeyd etdiyiniz kimi, xüsusilə, son zamanlarda qızların daha çox kişi rəqslərinə meylləndiyinin şahidi oluruq. Eləcə də oğlan uşaqlarında, hətta gənc kişilərdə belə qadın kimi davranaraq "yumoristik" kontent yaratmaq halları artıb.
Belə hallar cəmiyyətə mənfi təsir göstərirmi? Hələ eramızdan əvvəl, dahi Sokratın yaşadığı dönəmdə belə bu kimi hallar var idi. Platonun "Dövlət" əsərində Sokrat öz dövrünün teatrlarında kişilərin qadın rollarını ifa etməsini sərt tənqid edir və bunun cəmiyyətin mədəniyyətinə və sosial strukturuna mənfi təsir edəcəyini bildirir.
Sokrat bildirirdi ki, teatrda əks gender rollarının təqlidi insanın xarakterinə təsir edə bilir. O, düşünürdü ki, aktyorlar öz həqiqi təbiətlərinə zidd rolları canlandırdıqda, bu, şəxsiyyət və əxlaqi bütövlükdə çaşqınlığa səbəb ola bilər.
Ümumiyyətlə, Sokratik düşüncə cinslər arasında fərqlərin saxlanmasının vacibliyinə inamı əks etdirir. O, iddia edirdi ki, hər bir rolun spesifik fəzilətləri və məsuliyyətləri var və əks rolların təqlidi bu xətlərin pozulmasına təsir edə bilər.
Nəzərə almalıyıq ki, Sokratın dövründə teatr hansı rolu ifa edirdisə, bu gün həmin rolu film, reklam, musiqi sənayesi və sosial şəbəkələr ifa edir. Sokrat isə düşünürdü ki, teatr sadəcə əyləncə vasitəsi deyil, geniş cəmiyyətə xitab edə bilən əsas vasitədir. Hətta teatrlarda qoyulan səhnələrin reallıqdan daha artıq emosional və şişirdilmiş olduğunu əsas gətirərək, Sokrat teatrın tamaşaçılara təsir göstərmə imkanlarının düşünüləndən də çox olduğundan narahat idi. Buna görə də teatrlar mütləq maarifləndirici güclərinin fərqində olmalı və bu məsuliyyəti haqqıyla yerinə yetirməli idilər.
Sokratın fikirlərini bu günümüzə proyeksiya edəsi olsaq, onun teatr haqqında dediklərindən hansı bu günkü sosial şəbəkələrə, filmlərə və s. uymur ki??
O baxımdan mən düşünürəm ki, təkcə gender məsələsində yox, istənilən mövzudakı paylaşımda bu paylaşımın cəmiyyətdə qoyacağı təsirin nəzərə alınması vacibdir. Paylaşımın auditoriyası nə qədər genişdirsə, paylaşılan hər materiala görə götürülən məsuliyyət də bir o qədər çox olmalıdır. Təbii ki, sıradan bir fərdin məsuliyyəti ilə, on minlərlə izləyicisi olan hər hansı bir influnserin məsuliyyəti bir ola bilməz.
Sual oluna bilər ki, dəyərlərin qorunması ilə yaradıcılıq azadlığı arasında qaldıqda balans necə təmin olunmalıdır? Hansına üstünlük verilməlidir?
Axı tez-tez eşidirik, iddia edirlər ki, "yaradıcılıq azad olmalıdır", "yaradıcılıq sırf yaradıcılıq üçün edilməlidir, onun maarifləndirmə məqsədi yoxdur" və s.
Razıyam ki, yaradıcılıq sırf yaradıcılıq naminə edilir. İncəsənət hər hansı bir məqsədi öz üzərinə götürməyib. Amma hər hansı bir incəsənətin geniş auditoriya önünə çıxarılması artıq ayrı mövzudur və burada mütləq mənada o "əsər"in cəmiyyətə təsiri nəzərə alınmalıdır.
İncəsənət adamı nə istəsə yarada bilər. Amma onu geniş auditoriya önünə çıxararkən senzura mütləq olmalıdır. Bu işə incəsənətçilər özləri qərar verməməlidirlər, çünki bu onların ixtisas sahələri deyil.
Senzura nə formada olmalıdır? Bu artıq ayrı mövzudur və bu barədə saatlarla, hətta günlərlə müzakirə etmək mümkündür".
Psixoloq Minarə Səbzəliyeva isə məsələnin psixoloji tərəfini izah edir:
"Albert Bandura, bir çox insan davranışının müşahidə yolu ilə öyrənildiyini ifadə edir. Uşaqlar, əvvəllər valideynləri/qəyyumları olmaqla ətrafdakı digər insanların bir çox fərqli davranışını müşahidə edirlər. Müşahidə etdikləri insanların bəzilərini daha çox diqqətə alır və müəyyən davranışlarını sanki kodlayırlar. Daha sonra müşahidə etdikləri bu davranışı kopyalaya və ya götürə bilər. Hətta Banduranın sosial öyrənmə nəzəriyyəsi psixologiya sahəsində ən fenomen olan nəzəriyyələrdən biridir. Bu nəzəriyyəyə əsasən bir davranışı təqlid etmək üçün onu həyata keçirən real insanı müşahidə etmək lazım deyil. Müşahidə yolu ilə öyrənmə kitablarda və ya filmlərdəki personajların davranışlarını izləməklə də baş verə bilər. Müasir dünyada buna podkastlar, instagram, facebook, youtube kimi platformalarda mövcud videoları da daxil ola bilər. Sosial mediada hər hansısa davranışı özündə ehtiva edən videolardan sonra uşaq müəyyən bir davranışı təqlid etməyə başlaya bilər".
Mədəniyyətin dəyişməsi zəruri olsa da, unutmayaq ki, bu dəyişikliklər milli dəyərlərin qorunmasını nəzərə almalıdır. Hər bir mədəniyyətin özünəməxsus bir tarixi və sosial strukturu var. Cəmiyyətin kökünü təşkil edən bu dəyərlər, nə qədər modern dünyaya uyğunlaşdırılmağa çalışılsa da, onların tamamilə yox olması sosial xaosun yaranmasına səbəb ola bilər. Məhz bu nöqtədə yaradıcılıq azadlığı ilə milli dəyərlərin qorunması arasında balansı tapmaq vacibdir. Yaradıcılıq sərhədsiz bir prosesdir və insanlar bu sərhədləri genişləndirmək üçün daim yeni yollar axtarırlar. Lakin bu proses heç də hər zaman cəmiyyətin faydası üçün olmaya bilər. Sosial media və incəsənətin güclü təsir imkanlarını nəzərə alaraq, yaradılan məzmunun təsirini düşünmək vacibdir. İncəsənət yaradıcılıq azadlığının ən gözəl ifadəsi olsa da, bu azadlığın geniş auditoriya qarşısına çıxarıldığı zaman onun cəmiyyətə necə təsir göstərəcəyini nəzərə almaq vacibdir. Çünki hər bir əsər və ya məzmun, yaradıldığı mədəniyyətin güzgüsüdür. Ona görə də bu güzgü nə qədər saf və əks etdirici olarsa, cəmiyyət də bir o qədər sağlam və bütöv olar.
Qiymət Mahir
