Övlad tərbiyəsi valideynlər üçün ən vacib və çətin vəzifələrdən biridir.
Azerforum.com bildirir ki, hər bir valideyn övladının xoşbəxt, sağlam və düzgün davranışlı bir şəxsiyyət kimi yetişməsini istəyir. Ancaq bu məqsədə çatmaq üçün düzgün yanaşma, səbr və davamlılıq lazımdır. Övladınızın həyatında dərin iz buraxan dəyərləri, etikaları və normaları ona aşılayarkən tərbiyə üsullarınızın həm müasir, həm də mədəni dəyərlərə uyğun olmasını təmin etməlisiniz. Həmçinin uşağın fərdi xüsusiyyətlərini, yaşını və maraqlarını nəzərə almaq tərbiyə prosesində mühüm rol oynayır. Aşağıda uşağınızı tərbiyə etmək üçün bəzi mühüm məqamları qeyd edəcəyik.
Davamlı məsuliyyət öyrətmək
Davamlı məsuliyyət öyrətmək övladınızın gələcəkdə məsuliyyətli və özünü idarə edə bilən bir fərd olması üçün vacib addımdır. Məsuliyyət hissi uşaqlarda erkən yaşlarda formalaşmağa başlamalıdır. Kiçik yaşlarda uşaqlara müəyyən tapşırıqlar verməklə onlara məsuliyyət hissini aşılamaq mümkündür. Məsələn, öz əşyalarını yerinə qaytarmaq, otağını təmiz saxlamaq və məktəb tapşırıqlarını vaxtında yerinə yetirmək kimi kiçik vəzifələr onların gündəlik həyatında məsuliyyət hissini inkişaf etdirər. Uşaqlar bu tapşırıqları yerinə yetirdikcə özlərinə inamları da artır. Valideynlərin isə bu prosesdə səbirli və anlayışlı olması çox vacibdir. Çünki uşaqlar hər zaman məsuliyyətlərini dərhal dərk etməyə bilərlər. Onlara dəstək olmaq və bu davranışları təkrarlamaqla məsuliyyət hissi zamanla oturacaq. Eyni zamanda, uşağın yaşına və qabiliyyətlərinə uyğun məsuliyyətlər təyin etmək onun daha yaxşı öyrənməsinə kömək edəcək. Bununla yanaşı, məsuliyyətlərini yerinə yetirdikdə onları təqdir etmək məsuliyyətin önəmini daha yaxşı anlamalarına şərait yaradacaq.
Müvafiq qaydalar və sərhədlər yaratmaq
Müvafiq qaydalar və sərhədlər yaratmaq övladınızın düzgün davranış qaydalarını öyrənməsində mühüm rol oynayır. Qaydalar uşağın gündəlik həyatını tənzimləyir və ona sosial mühitdə necə davranmalı olduğunu göstərir. Uşaqlar sərhədləri bildiklərində daha güvənli hiss edirlər və valideynlərinin onlara qayğı göstərdiyini başa düşürlər. Valideynlər olaraq uşağınız üçün sərhədlər müəyyən etmək onun davranışlarını tənzimləməkdə köməkçi olacaq. Ancaq qaydaların məntiqli və uşağın yaşına uyğun olması vacibdir. Çox sərt qaydalar uşağı sıxa və üsyankar bir davranışa sövq edə bilər. Bunun əvəzinə uşağın sosial, emosional və intellektual səviyyəsinə uyğun qaydalar müəyyənləşdirilməlidir. Sərhədlərin tətbiqində isə ardıcıllıq mühümdür – bu qaydalar pozulduqda uyğun nəticələr olmalıdır. Eyni zamanda, qaydalarla yanaşı uşağın davranışlarını da davamlı olaraq izləmək və dəyişən ehtiyaclarına uyğun olaraq qaydaları yeniləmək vacibdir.
Müsbət mükafatlandırma metodlarından istifadə
Müsbət mükafatlandırma övladın düzgün davranışlarını stimullaşdıran ən effektiv tərbiyə metodlarından biridir. Uşaqlar təqdir edildiklərində və müsbət geri dönüş aldıqda bu davranışları daha tez-tez təkrarlamağa meyilli olurlar. Maddi mükafatlandırma hər zaman zəruri deyil. Kiçik jestlər, təqdiredici sözlər və ya zaman ayırmaq da mükafatlandırma üsulu ola bilər. Məsələn, uşağınızın yaxşı davranışını gördükdə ona "afərin", "çox yaxşı etdin" demək onu daha da həvəsləndirəcək. Uşaqlar üçün müsbət təsdiqləmə onların özgüvənini artırmaqla yanaşı, davranışlarını idarə etməkdə də mühüm rol oynayır. Ancaq mükafatlandırma sistemində balanslı olmaq vacibdir. Davamlı mükafatlandırma uşaqda bir növ asılılıq yarada bilər və bu halda mükafat vermədiyinizdə davranış pozuntuları baş verə bilər. Uşaqların öz davranışlarını doğru və yanlış olaraq dəyərləndirə bilməsi üçün mükafatların təbii nəticələrlə müşayiət olunması da vacibdir. Nəhayət, mükafatlandırma ilə yanaşı uşaqlarınıza niyə bu davranışın doğru olduğunu izah etmək onların davranışın mənasını başa düşmələrinə kömək edəcək.
Söhbət və anlayış üzərində qurulan əlaqə
Uşaqlarınızla açıq və şəffaf ünsiyyət qurmaq onların emosional inkişafı və düzgün tərbiyə prosesi üçün vacibdir. Valideynlər uşaqlarına qulaq asdıqda və onların hisslərinə hörmət etdikdə bu uşaqların özlərini daha dəyərli hiss etməsinə səbəb olur. Bu da onların özünə inamını artırır və sağlıqlı münasibətlərin əsasını qoyur. Uşaqların hisslərini açıq şəkildə ifadə etməsinə imkan yaratmaq onların öz problemlərini daha yaxşı anlamaqlarına kömək edər. Onlara yönəlik suallar vermək və maraqlı olduğunuzu göstərmək övladınızın problemləri haqqında danışmağa daha meyilli olmasına şərait yaradar. Ancaq valideynlərin söhbət zamanı təmkinli və diqqətli olması vacibdir. Əgər valideynlər uşağın dediklərini dəyərsizləşdirərsə və ya onu dinləməzsə bu uşağın öz hisslərini gizlətməsinə səbəb ola bilər. Məsələn, uşağınız məktəbdə qarşılaşdığı bir problemi danışarkən ona diqqətlə qulaq asmaq və lazım olan məsləhətləri vermək onunla sağlam əlaqə qurmağınıza kömək edəcək. Söhbət əsnasında uşağa başa düşülməsi və hörmət edilməsini hiss etdirmək də vacibdir.
Ədalətli cəza sistemindən istifadə
Uşağınızı tərbiyə edərkən ədalətli və düşünülmüş cəza sistemindən istifadə etmək çox önəmlidir. Cəza yalnız uşağın hərəkətlərinin nəticəsi olaraq tətbiq edilməli və həddindən artıq sərt olmamalıdır. Cəzanın məqsədi uşağa səhv hərəkətlərinin nəticələrini başa salmaq və gələcəkdə eyni səhvi təkrarlamamasını təmin etmək olmalıdır. Bu zaman uşağın yaşını və səhvinin böyüklüyünü nəzərə alaraq uyğun bir yanaşma seçilməlidir. Ən effektiv cəza metodlarından biri səhvin nəticəsi ilə əlaqəli cəza verməkdir. Məsələn, uşağınızın dərslərini vaxtında hazırlamadığı üçün sevdiyi bir oyunu oynamasına məhdudiyyət qoya bilərsiniz. Ancaq cəzanın uşağı incitmədən və qorxu hissi yaratmadan tətbiq edilməsi vacibdir. Valideynlərin cəzaya dair tutarlı olması və bu cəzanın nə üçün verildiyini uşağa izah etməsi də vacibdir. Ədalətli cəza uşaqların hərəkətlərini dərk etməsinə və davranışlarını dəyişməsinə kömək edəcək.
Sevgi və dəstək təmin etmək
Sevgi və dəstək valideyn-övlad münasibətlərinin təməlini təşkil edir. Uşaqlar valideynlərinin sevgisini hiss etdiklərində daha güvənli və özlərinə inamlı olurlar. Onların emosional və psixoloji inkişafında sevgi və dəstək olduqca vacibdir. Sevgi dolu bir mühitdə böyüyən uşaqlar özlərini daha dəyərli hiss edir və bu da onların sosial və intellektual bacarıqlarını inkişaf etdirir. Valideynlərin uşaqları ilə keyfiyyətli vaxt keçirməsi, onlarla maraqlanması və onları dinləməsi bu əlaqəni möhkəmləndirir. Sevgi və dəstək təkcə tərbiyə metodlarının deyil, həm də uşağın ümumi inkişafının əsasıdır. Uşaqlar valideynlərinin onlara qayğı göstərdiyini və hər vəziyyətdə onların yanında olduğunu bildiklərində daha sağlam və xoşbəxt bir şəxsiyyətə çevrilirlər. Bu da onların gələcəkdə sağlam münasibətlər qurmasına və həyatdakı çətinliklərlə daha asan başa çıxmasına kömək edir.
Nümunə olmaq
Valideynlər övladları üçün ən böyük nümunədir və uşaqlar valideynlərinin davranışlarını izləyərək onlardan öyrənirlər. Bu səbəbdən valideynlərin öz davranışları ilə yaxşı nümunə olmaları vacibdir. Uşaqlar valideynlərinin davranışlarını tez-tez təkrarlayırlar, ona görə də doğru və etik davranışlar nümayiş etdirmək tərbiyə prosesində çox mühümdür. Məsələn, əgər valideynlər öz ətrafındakılara hörmətlə yanaşırsa uşaqlar da bu davranışı mənimsəyir. Həmçinin valideynlər əməksevərlik, dürüstlük və mərhəmət kimi dəyərləri öz davranışlarında göstərdiklərində uşaqlar bu dəyərləri asanlıqla qəbul edirlər. Valideynlərin gündəlik həyatlarında davranışları və qərarları ilə uşaqlarına nümunə olmaları onların sağlam dəyərlər üzərində böyüməsinə kömək edir. Uşaqlar təqlid yolu ilə öyrəndikləri üçün valideynlərin həyatlarında göstərdikləri etik prinsiplər çox önəmlidir. Valideynlər həm öz aralarında, həm də sosial mühitdə düzgün davranışlar sərgilədiklərində uşaqlar bu davranışları təbii qəbul edir və gündəlik həyatlarında tətbiq etməyə çalışırlar. Məsələn, əgər valideynlər ailə daxilində səmimi və mehriban münasibət qurarsa, uşaqlar da bu cür davranışları təkrar edəcəklər. Əksinə, valideynlər gərgin və ya neqativ bir münasibət sərgilədikdə uşaqlar da bu cür davranışlara meylli ola bilərlər. Buna görə də valideynlərin davranışları uşaqların şəxsiyyət və dəyərlərinin formalaşmasında həlledici rol oynayır.
Xüsusi bacarıqların inkişafı
Uşaqların xüsusi bacarıqlarını inkişaf etdirmək onların özlərinə inamını artırır və şəxsiyyətlərinin müxtəlif sahələrdə inkişafına şərait yaradır. Valideynlər uşaqlarının maraq dairələrini və qabiliyyətlərini diqqətlə izləməli və onları bu sahələrdə dəstəkləməlidirlər. Məsələn, musiqiyə, idmana, incəsənətə və ya riyaziyyata marağı olan bir uşağa bu sahədə fəaliyyət göstərmək üçün şərait yaratmaq onun potensialını tam şəkildə reallaşdırmasına kömək edər. Valideynlərin uşaqları üçün bu sahələrdə lazımi resursları təmin etməsi və onları stimullaşdırması onların gələcəkdə uğurlu bir karyera qurmasına şərait yarada bilər. Uşaqlar maraqlandığı və bacarıqlı olduğu sahələrdə daha böyük motivasiya ilə çalışırlar. Bu motivasiya isə onların dərslərində və digər fəaliyyətlərində də müsbət təsir göstərə bilər. Valideynlərin isə bu prosesi dəstəkləmək və uşağın hər hansı bir uğurunda ona dəstək olmaq çox vacibdir. Bununla yanaşı, uşağın təkcə akademik deyil, həm də sosial bacarıqlarını inkişaf etdirmək də önəmlidir. Uşağa müxtəlif sosial mühitlərdə özünü ifadə etməyi öyrətmək və müxtəlif hobbilərə təşviq etmək onun sosial çevrəsini genişləndirə və həyatına daha çox balans qata bilər.
Emosional zəka üzərində fokuslanmaq
Emosional zəka uşağın həm öz hisslərini idarə etməsi, həm də başqalarının hisslərini anlamaq bacarığı baxımından vacibdir. Uşaqlarda emosional zəkanı inkişaf etdirmək onların daha yaxşı sosial bacarıqlara malik olmalarına kömək edir. Valideynlər uşaqlarına öz hisslərini anlamağı və ifadə etməyi öyrətməlidirlər. Bununla yanaşı, uşaqların başqalarının hisslərinə hörmət etməsi və onlara qarşı empatiya göstərməsi də önəmlidir. Məsələn, uşağınıza dostunun kədərli olduğunu gördükdə ona necə dəstək olacağını izah etmək onun empatiya bacarığını inkişaf etdirər. Emosional zəkanın inkişafı uşağın gələcəkdə sosial münasibətlərdə daha uğurlu olmasına şərait yaradar. Həmçinin uşağın öz duyğularını idarə etməsi stresli və ya çətin vəziyyətlərdə daha yaxşı qərarlar verməsinə kömək edəcək. Valideynlərin bu prosesdə uşaqları ilə açıq ünsiyyət qurmaları və onlara hisslərini anlamaqda dəstək göstərmələri vacibdir. Emosional zəka, həmçinin uşağın özgüvənini artırır və onun müxtəlif sosial mühitlərdə özünü rahat hiss etməsinə imkan yaradır.
Səbrli və davamlı olmaq
Uşağın tərbiyə prosesində səbr və davamlılıq ən vacib amillərdən biridir. Hər bir uşağın öyrənmə sürəti və davranışlarını dəyişmə prosesi fərqlidir. Valideynlər olaraq bu fərqliliyi dərk etmək və uşağa qarşı səbirli olmaq çox önəmlidir. Uşaqlar tez-tez səhvlər edə bilərlər və bu onların öyrənmə prosesinin bir hissəsidir. Bu səbəbdən valideynlər öz gözləntilərini real saxlamaq və uşağın davranışlarının zamanla düzələcəyinə inanmalıdırlar. Tərbiyə prosesi uzunmüddətli bir səbir və ardıcıllıq tələb edir. Valideynlərin uşaqlarına daim düzgün nümunə göstərmələri və bu nümunələrin təkrarlanması uşağın davranışlarını formalaşdırmağın ən təsirli yoludur. Bununla yanaşı, hər dəfə uşaq bir səhv etdikdə ona dərhal cəza vermək əvəzinə səbrlə izah etmək və doğru yolu göstərmək daha təsirli ola bilər. Səbr və davamlılıq valideyn-övlad münasibətlərini gücləndirir və uşağın özünə inamını artırır. Nəhayət, hər bir valideyn uşağının potensialını anlamalı və ona bu potensialı reallaşdırmaq üçün yetərincə vaxt və dəstək verməlidir.
