Zəngəzur dəhlizi layihəsi Cənubi Qafqazda yeni bir mərhələninbaşlanğıcını ifadə edir. Ermənistanın de-yure ərazisi sayılanZəngəzur üzərindən keçən nəqliyyat və logistika dəhlizi açmaqbarədə verdiyi vədlər baş naziri Nikol Paşinyanın “Sülh yolayrıcı”ideyası çərçivəsində bölgənin əhəmiyyətini artırmaq niyyəti kimisəslənsə də, faktiki olaraq bu vədlərin əksər hallarda reallıqlauzlaşmadığı müşahidə edilir.
... 2020-ci ildəki 44 günlük VətənMüharibəsindən sonra Azərbaycan və Ermənistan arasında sülhprosesləri başlayarkən Zəngəzur dəhlizi Ermənistanın da öhdəlikgötürdüyü bir məsələ kimi gündəmə gəldi. Amma Ermənistanınrəhbərliyi bu barədə çoxsaylı bəyanatlar versə də, reallıqda buvədlərin həyata keçirilməsi istiqamətində lazımi addımlaratılmayıb. Ermənistan rəhbərliyinin zaman-zaman açıqladığı“infrastrukturun tamamilə hazır olacağı”, “maneəsiz əlaqələrintəmin ediləcəyi” və “regionun inkişafına dəstək verilməsi” kimibəyanatlar reallıqda əsasən deklarativ xarakter daşıyır.
Nikol Paşinyanın Ermənistanı regional logistikavə iqtisadi mərkəzə çevirmək üçün irəli sürdüyü “Sülh yolayrıcı”ideyası, əslində, cəlbedici bir şüar kimi səslənir, fəqət indikigeosiyasi şəraitdə və Ermənistanın öz infrastruktur imkanlarınasöykənərək bu vizionun reallaşması çətin görünür. Ermənistan özününcoğrafi mövqeyindən istifadə edərək, Cənubi Qafqazı Şərqlə Qərbinvə Şimalla Cənubun iqtisadi tranzit kəsişməsi kimi təqdim etməkistəyir. Bununla belə, Ermənistanın Rusiya və İranla münasibətlərdəyaşadığı gərginliklər və regiondakı digər aktorların fərqlistrateji maraqları səbəbindən bu ideyanın reallaşması ciddi suallardoğurur.
Türkiyə Zəngəzur dəhlizinin açılmasını stratejiəhəmiyyətli bir layihə olaraq dəyərləndirir. Bu dəhliz, Türkiyə vəAzərbaycan arasında daha qısa və təhlükəsiz yol bağlantısıyaratmaqla yanaşı, Türkiyənin Orta Asiya və Çinlə ticarətəlaqələrini möhkəmləndirməyə də imkan verəcək. Türkiyə bu layihəniyalnız iqtisadi deyil, həm də geopolitik bir layihə kimi görür vəErmənistanın yaratdığı süni maneələrin aradan qaldırılmasınıistəyir. Zəngəzur dəhlizinin reallaşması Ankara üçün “Türk Dünyası”ilə daha güclü əlaqələrin qurulması baxımından böyük əhəmiyyət kəsbedir.
Rusiya Cənubi Qafqazda öz təsirini itirməməküçün bu layihəyə ehtiyatla yanaşır. Rusiya üçün Zəngəzur dəhlizihəm təhlükəsizlik, həm də iqtisadi məna daşıyır, lakin MoskvaZəngəzur dəhlizinin Qərb dövlətlərinin təsirini artıracağındanehtiyatlanır. Bununla belə, Rusiya da regionun nəqliyyat dəhlizləriilə inteqrasiyasını dəstəkləyir, çünki bu, Moskvanın özününiqtisadi maraqlarına da xidmət edə bilər. Ermənistanın Zəngəzurməsələsində tərəddüdlü mövqeyi və Rusiya ilə əlaqələrində yaşadığıgərginliklər Moskvanın mövqeyində dəyişiklik yarada bilər.
İran isə bu dəhlizi öz sərhədlərinə vəregiondakı nüfuzuna potensial təhlükə kimi qiymətləndirir. ZəngəzurDəhlizi vasitəsilə Azərbaycan və Türkiyə arasında quru əlaqəsininqurulması İranın Cənubi Qafqazdakı təsir imkanlarınıməhdudlaşdıracaqdır. Buna görə də İran açıq şəkildə Ermənistanıdəstəkləyərək, bu layihənin həyata keçirilməsinə maneə olmaqniyyətini nümayiş etdirir. İran, Ermənistan vasitəsilə regiondakımaraqlarını qorumağa çalışır və Zəngəzur Dəhlizinin reallaşmasıTehran üçün narahatlıq doğuran bir məsələ olaraq qalır.
ABŞ və Avropa İttifaqı ölkələri bu dəhliziCənubi Qafqazdakı nəqliyyat və logistika sistemlərininşaxələndirilməsi baxımından strateji önəmə malik bir layihə kimigörürlər. Zəngəzur dəhlizi regionun iqtisadi inkişafına vəsabitliyinə töhfə verə biləcək bir addım olaraq qiymətləndirilsədə, Qərb bu layihənin reallaşması üçün hələlik kifayət qədər fəaldəstək göstərmir. ABŞ və Avropa ölkələri regionda ErmənistanlaAzərbaycan arasında sülh prosesinə dəstək verdiklərini bəyanetsələr də, Ermənistanın Zəngəzur layihəsini sürətləndirmək üçünkonkret tədbirlər görməsi tələb olunmur. Bunun əvəzinə,Ermənistanın siyasi maraqları çərçivəsində qərarlar qəbul edən Qərbdövlətləri faktiki olaraq Zəngəzur dəhlizi layihəsinə passivmövqedədirlər.
...Zəngəzur dəhlizi layihəsi bölgədəki geosiyasi güclərinmaraqlarını kəsişən bir nöqtəyə çevirir. Ermənistanın bu layihəyədair verdiyi yanlış vədlər onun sülhə və regiondakı iqtisadiinteqrasiyaya olan münasibətində qeyri-səmimiliyini göstərir.Azərbaycan və Türkiyə bu dəhlizi regionun inkişafı və sabitliyinətöhfə verəcək bir vasitə olaraq qiymətləndirir, lakin Ermənistanınmaneələri və İranın bu layihəyə qarşı açıq düşmənçiliyi layihəninreallaşmasını çətinləşdirir. Rusiya isə bu dəhlizi dəstəkləsə də,regionda öz nüfuzunu itirməmək üçün hər iki tərəfə qarşı balanslıbir siyasət yürütməyə çalışır.
Dəhlizin açılması ilə Ermənistanın “Sülh yolayrıcı"idefiksinin nə dərəcədə reallaşacağı isə hələlik sualaltındadır.
Zəngəzur dəhlizi layihəsi son illərdə Cənubi Qafqaz və YaxınŞərqdə strateji əhəmiyyətini artıran ən mühüm layihələrdən biridir.Bu layihə, Azərbaycan və Türkiyənin təşəbbüsü ilə həyata keçirilənvə Azərbaycanı Türkiyə vasitəsilə birbaşa Avropaya birləşdirməkməqsədini güdən tranzit və nəqliyyat dəhlizidir. Lakin, bulayihənin reallaşması yolunda ciddi maneələrlə üzləşdiyi müşahidəolunur, xüsusilə də Qərb ölkələrinin və Fransa kimi böyükoyunçuların müqaviməti burada diqqətəlayiqdir.
Zəngəzur dəhlizi Azərbaycanın qərb bölgələrini Naxçıvan MuxtarRespublikası ilə birləşdirərək, Türkiyə və Azərbaycan arasındakınəqliyyat əlaqələrini gücləndirməyi hədəfləyir. Bu dəhliz, Qərbinbölgədəki enerji tədarük marşrutlarına alternativ yaradaraq,iqtisadi cəhətdən həm Azərbaycan, həm də Türkiyə üçün böyükfaydalar gətirəcəkdir. Eyni zamanda, bu dəhliz Cənubi Qafqazınümumi geosiyasi mənzərəsini dəyişdirməyə qadirdir və regionuninteqrasiyasını gücləndirərək, Rusiya və İran üçün yeni təhdidləryaradır.
Kollektiv Qərb, o cümlədən ABŞ və Avropa Birliyi ölkələri,ümumilikdə Zəngəzur dəhlizi layihəsinə ehtiyatla yanaşır. Onlarlayihənin Türkiyə və Azərbaycanın regional təsirini artıracağını vəRusiya ilə İranın geosiyasi maraqlarına mənfi təsir göstərəcəyinihesab edirlər. Burada xüsusilə Fransa öz mövqeyi ilə seçilir.Fransanın dəhlizə qarşı çıxmasının əsas səbəbi, Ermənistanınmaraqlarını qorumaqla yanaşı, Cənubi Qafqazda öz təsir dairəsinisaxlamaq istəyidir.
Fransa prezidenti Emmanuel Makron dəfələrlə bəyan edib ki,“Ermənistanın suverenliyinə hörmət edilməlidir və Zəngəzur dəhliziilə bağlı layihələr Ermənistanın maraqlarına zərər vurmayacaqşəkildə aparılmalıdır.” Makronun bu kimi açıqlamaları, Fransarəhbərliyinin Ermənistanla olan tarixi, mədəni və siyasiəlaqələrini qoruyaraq Cənubi Qafqazdakı güc balansını öz lehinəsaxlamaq niyyətini göstərir.
Fransa, bu layihəyə mane olmaq üçün bir neçə əsas taktikaistifadə edir:
- Diplomatik təzyiq - Fransa, həm ATƏT, həm dəAvropa Birliyi çərçivəsində bu layihəyə qarşı çıxaraq, Ermənistanınsuverenliyini qorumaq üçün bu məsələni tez-tez beynəlxalq gündəməgətirir.
- Ermənistana dəstək - Fransa, Ermənistanıniqtisadi və hərbi gücünü artırmaq məqsədi ilə yardım paketləri vəmüxtəlif investisiya layihələri həyata keçirir. Fransa hökuməti2023-cü ildə Ermənistana 100 milyon avro həcmində maliyyə yardımıetmişdir və bu, Ermənistanın mövqeyini möhkəmləndirmək məqsədiləatılan addımlardan biridir.
- Media vasitəsilə təbliğat - Fransız mediası,xüsusilə Le Monde və France 24 kimi nüfuzlu mətbu orqanlarvasitəsilə layihəni “bölgədə sabitliyə təhdid” kimi təqdim edir vəlayihənin mümkün təhlükələri haqqında tez-tez təbliğat aparır.Məsələn, Le Monde qəzetinin analitiki Pyer Morel Zəngəzur dəhlizini“Ermənistanın təhlükəsizliyinə ciddi təhlükə” adlandırıb.
- Analitiklərin və ekspertlərin rəyləri -Fransız ekspertlər də Zəngəzur dəhlizi ətrafında sərt mövqesərgiləyirlər. Fransız beynəlxalq siyasət tədqiqatçısı və tanınmışCənubi Qafqaz mütəxəssisi Jan Pyer Şarpentye bildirir ki, “Zəngəzurdəhlizinin açılması Rusiya və İranın regiondakı nüfuzunuzəiflədəcək, lakin Ermənistanı zəiflədəcək.”
Dəhlizin iqtisadi potensialı ilə bağlı rəqəmlər də təsiredicidir. Məsələn, Zəngəzur dəhlizinin açılması ilə Azərbaycan vəTürkiyə arasında ticarət dövriyyəsinin 30% artacağı və bu dəhlizinregiona ildə təxminən 2 milyard dollarlıq əlavə iqtisadi faydagətirəcəyi proqnozlaşdırılır. Avropanın öz enerji ehtiyatları üçünRusiya və İran kimi təchizatçılardan asılılığını azaltmaqbaxımından bu rəqəmlər kifayət qədər əhəmiyyətli görünür, lakinFransa və digər Avropa ölkələri öz geosiyasi məqsədlərini əsasgətirərək bu layihəni dəstəkləmirlər.
Zəngəzur dəhlizi layihəsi Cənubi Qafqazın geopolitik mənzərəsinidəyişmək potensialına malik olan mühüm bir təşəbbüsdür. Bulayihənin həyata keçirilməsi Azərbaycanın və Türkiyənin regionaltəsirini artıraraq, həm iqtisadi, həm də siyasi cəhətdən böyüküstünlüklər təmin edəcək. Lakin, Fransanın və digər Qərbölkələrinin dəhlizə qarşı nümayiş etdirdiyi mövqe və tətbiq etdiyimaneə metodları layihənin qarşısında ciddi çətinliklər yaradır.Fransa bu dəhlizi Ermənistanın və öz maraqlarına zidd sayaraq,müxtəlif diplomatik və informasiya alətlərindən istifadə edərəklayihəyə əngəl törətməkdə davam edir. Bu layihənin reallaşmasıbölgənin gələcək təhlükəsizliyi və iqtisadi inkişafı üçünəhəmiyyətli olsa da, Fransa və kollektiv Qərbin mövqeyi bu yolunheç də asan olmayacağını göstərir.
