Daşımalar kəskin bahalaşır
Bir sıra hallarda müharibələr lokal xarakter daşısa da, onların fəsadları daha geniş coğrafiyalarda hiss olunur. Bu baxımdan ötən ilin oktyabrında İsraillə - HƏMAS arasında Qəzzada başlayan, sonradan isə ətraf bölgələrə yayılan qarşıdurma da xarakterikdir. Yaxın Şərqdə geosiyasi şəraitin gərginləşməsi, müharibənin sonunun görünməməsi dünya üçün özünün fəsadlarını getdikcə daha sərt şəkildə göstərməkdədir. Müharibədən xüsusilə nəqliyyat arteriyaları ciddi şəkildə təsirlənir. Qırmızı dənizdə, Süveyş kanalında yaranan vəziyyət bunun əyani təsdiqidir.
Avropa ilə Asiya arasında əsas ticarət yolu
Süveyş kanalı Aralıq dənizi ilə Qırmızı dənizi bir-birinə bağlayan və Asiyanı Afrikadan ayıran süni su kanalıdır. 1858-ci ildə Ferdinand de Lessepsin qurduğu Suez Canal Company tərəfindən 1859-1869-cu illər arasında inşa edilib. Kanalın açılışı 17 noyabr 1869-cu ildə baş tutub.
Süveyş kanalının əhəmiyyəti iki nöqteyi-nəzərdən dəyərləndirilir. Birincisi, bu kanal beynəlxalq ticarətin, qitələrarası tranzit daşımalarının asan, ucuz və tez başa gəlməsi nöqteyi-nəzərindən əhəmiyyətlidir. Uzunluğu 193,30 km (120,11 mil) olan kanal indiyədək Avropa ilə Asiya arasında əsas ticarət yolu funksiyasını daşıyıb. İndiki kritik dönəmədək dünya ticarətinin 12-19 faizi bu kanal vasitəsilə reallaşıb. Başqa sözlə desək, il ərzində 1 trilyon dollarlıq ticarət Qırmızı dənizdəki Süveyş kanalı vasitəsilə həyata keçirilib. Asiya və Körfəz dövlətlərindən Avropa İttifaqı məkanına daxil olan ölkələrə gələn məhsulların15 faizi Süveyş kanalı vasitəsilə daşınıb. Bu süni kanal Avropa və Asiya arasındakı dəniz məsafəsini minlərlə kilometr qısaldır və bununla da səyahət vaxtını və nəqliyyat xərclərini əhəmiyyətli dərəcədə azaldır. Bütövlükdə, dünya ticarətində Süveyş kanalının payı 12 faiz həcmində dəyərləndirlir ki, bu da kifayət qədər böyük həcmdir.
Süveyş kanalı, eyni zamanda, Misir üçün milli səviyyədə müstəsna önəm daşıyan bir yoldur. Ölkənin ümumi daxili məhsulunun və valyuta gəlirlərinin xeyli hissəsi məhz Süveyş kanalı vasitəsilə reallaşan tranzit keçidlərindən əldə olunan vəsaitlər hesabına formalaşır. Misirin bu kanaldan illik gəliri bir neçə milyard dollar təşkil edir. Buna görə də Misir hökuməti kanalın funksionallığının və rəqabət imkanlarının artırılmasında maraqlıdır. Bir vaxtlar buradan daha böyük qabaritli tankerlərin keçidinə müəyyən əngəllər var idi. Misir hökuməti ərazidə dərinləşdirmə və genişləndirmə tədbirləri görməklə bu əngəlləri aradan qaldırmağa müvəffəq olub. Bununla da nəhəng tankerlərin də kanaldan rahat keçidi təmin olunub. Hazırda geosiyasi vəziyyətin gərginləşməsi səbəbindən Süveyş kanalına artan təhdidlər qlobal səviyyədə müzakirələrə yol açdığı kimi, Misir hakimiyyətini də ciddi şəkildə narahat edir.
Beynəlxalq birliyin və Misir hakimiyyətinin narahatlığna rəğmən, hələlik Süveyş kanalında və bütövlükdə Qırmızı dənizdə vəziyyət kritik həddə gərgin olaraq qalmaqdadır. Husilər Qırmızı dənizdə hərəkət edən, o cümlədən də Süveyş kanalından keçən gəmiləri atəşə tutmaqla, yükləri müsadirə etməklə qlobal güc mərkəzlərini, beynəlxalq təşkilatları İsrailin müharibə arealını genişləndirməsinin qarşısını almaq üçün daha təsirli tədbirlər görmək məcburiyyəti ilə üz-üzə qoymaq istəyirlər. Düzdür, ABŞ və bir sıra digər ölkələr, o cümlədən də BMT Süveyş kanalının bağlanmasından narahatlıqlarını ifadə edən bəyanatlar səsləndiriblər, hətta Vaşinqton Qırmızı dənizdə gəmilərə hücumların qarşısını almaqdan ötrü hərbi texnika da göndərib. Ancaq bunlar husilərin geri çəkilməsi üçün kifayət deyil. Onlar dəniz ticarət yoluna hücumlarını dayandırmaqdan ötrü tələblərinin yerinə yetirilməsində israrlıdırlar. Hələlik nə ABŞ-nin, nə də BMT-nin gördükləri tədbirlər və etdikləri çağırışlar Süveyş kanalında hərəkətin əvvəlki məcraya qaytarılması üçün yetərli deyil.
Qlobal iqtisadiyyata yaranan təhdidlər
Gəmi izləmə və reytinq xidməti olan VesselsValue tərəfindən aparılan araşdırmaya görə, 2024-cü ilin avqust ayında kanaldan ümumi dedveyti 27,9 milyon ton olan 427 yük daşıyıcısı keçib ki, bu da 2023-cü ilin avqust ayındakı dedveyti 45,9 milyon ton olan 703 gəmidən xeyli aşağıdır. Tanker keçidi 49,8 faiz və ya 385 gəmidən 202-yə qədər azalıb.
O cümlədən Süveyş kanalı vasitəsilə daşımanın azalması səbəbindən Misir iqtisadiyyatı 6 milyard dollar zərər çəkib. Bunu Misirin xarici işlər naziri Bədr Əbdül Aati Beynəlxalq Dəniz Təşkilatının Baş katibi Arsenio Dominqes ilə danışıqlar zamanı bildirib.
Süveyş kanalının bağlanmasının isə qlobal iqtisadiyyata təsirlərinin kifayət qədər ağır olacağı proqnozlaşdırılır. Uzun daşımalar təchizatın ləngiməsi deməkdir. Bu isə qlobal iqtisadiyyatın çevikliyinin və tezliyinin aşağı düşməsində əks olunacaq. Eyni zamanda, daşıma xərclərinin artması qaçılmazdır və artıq bunun təzaherləri özünü göstərir. Qırmızı dənizdəki gəmiçilik böhranı cari ilin əvvəlindən bəri bir çox sektorda tariflərin yüksəlməsinə səbəb olub . “Clarksons Research”-in son məlumatları göstərir ki, Süveyş kanalının bağlanması nəticəsində bu il ticarət gəmiçiliyi ton millə 6,5% artıb, bu da 2010-cu ildən bəri ən yüksək göstəricidir. O cümlədən alternativ və daha uzun marşrutlar ton-mil və gəmi gəlirlərini artırıb. Capesize kimi toplu daşıyıcıların tarifləri illik 61,8 faiz artaraq gündə 14,400 dollardan 23,300 dollara yüksəlib. Tanker seqmentində tariflər də artmaqda davam edir, məsələn, MR tankerləri üçün illik dövr tarifləri 6,2 faiz artaraq gündə 44,3 min dollara çatıb.
Eyni zamanda, demək olar ki, hər bir alt sektorda və ölçü kateqoriyasında gəmi xərcləri artır. 15 il əvvəl tikilmiş dedveyti 180 min ton olan kapessizlərin qiyməti 45,5 faiz artaraq 19,9 milyon dollardan 28,9 milyon dollara, eyni yaşda olan 50 min ton dedveytli tankerlərin qiyməti isə bir il ərzində 27,6 faiz bahalaşıb - 22,6 milyondan 29,1 milyon dollara qədər.
Süveyş kanalında kritik vəziyyət yaranması diqqətləri alternativ marşrutlara çəkir. Daşıma şirkətləri və yük sahibləri təhlükəsiz yollar axtarırlar. Belə bir şəraitdə Azərbaycandan keçən Şimal-Cənub və Orta Dəhlizin üstünlükləri önə çıxır. Diqqətəlayiq haldır ki, bu dəhlizlər respublikamızın ərazisində bir-biri ilə əlaqələndirlib və yükləri müxtəlif istiqamətlərə daşımaq mümkündür.
Mübariz FEYİZLİ
