İtalyan generalı İkinci Dünya Müharibəsindən iyirmi il sonra 3 000 əsgərinin məzarını tapmaq üçün Albaniyaya gedir. Onu aylarla davam edən çətin qazıntılar, yağış və qar altında işləmək gözləyir. Eyni zamanda, o, oxşar missiya ilə gəlmiş bir alman hərbçisi ilə qarşılaşır. Bu qarşılaşma münaqişəyə çevrilir və italyan generalı öz ölkəsinin törətdiyi cinayətlərə görə cavab verməli olur.
Qaynarinfo alban yazıçısı İsmayıl Kadarenin "Ölü ordunun generalı” (1963) romanından bir parçanı təqdim edir.
İsmayıl Kadare (1936–2024) - alban yazıçısıdır, müasir dünya ədəbiyyatının klassiklərindən sayılır. "Şərəf Legionu" ordeni ilə təltif olunmuş, "Yerusəlim" mükafatı laureatıdır, 2005-ci ildə Beynəlxalq Buker Mükafatının ilk qalibi olmuşdur. Kadare ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatına bir neçə dəfə namizəd göstərilmişdir.
1950-ci illərin sonunda Kadare Moskva şəhərində Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunda təhsil almışdır. SSRİ-də təhsil təəssüratları onun "Çöl tanrılarının sübhü” (1978) romanında əks olunmuşdur. Kadare ilk romanını – "Reklamsız şəhər”i (1959) Moskvada yazmışdır. Bu əsər kommunist Albaniyasında həyat haqqında idi, lakin həmin dövrün senzurası səbəbindən yalnız 1998-ci ildə nəşr olunmuşdur.
1990-cı ildə Fransaya mühacirət etməmişdən əvvəl Kadare totalitar Albaniyada yaşamışdır. Buna görə də onun bir çox əsərlərində xalqının milli kimliyi və totalitar rejimdə həyat məsələləri qabardılmışdır.
"Ölü ordunun generalı” (romandan parça)
Generalın ürəyinə qorxu dolmuşdu. O, artıq bura gəldiyinə görə peşman idi. Keçmişi unutmaq bu qədər çətin ikən və albanlar bu qədər intiqamçı bir xalq ikən, o niyə buraya gəlmişdi? Bu necə ağılsız bir qərar idi? İndiyə qədər hər şey qaydasında idi. O, hara getsə, yerli bələdçilərin müşayiəti ilə və qanunların qoruması altında hərəkət edirdi. Amma bu axşam o, həddindən artıq cəsarət göstərmişdi. İndi burada müdafiəsiz idi və qanunlar da onu qorumaq gücündə deyildi. Burada hər şey ola bilərdi və buna görə heç kim məsuliyyət daşımırdı.
- Getməliyik, - qəfildən dedi. - Dərhal getməliyik.
- Bəli, bəli, - keşiş razılaşdı. - Gedək. Onlar bizi ağır şəkildə təhqir etdilər. O qoca qadın bizə ən pis sözlərlə qarğış etdi.
- Əgər belədirsə, getməmişdən əvvəl cavab verməliyik. O qoca qadın nə dedi?
Keşiş bir az susdu, uyğun sözləri seçməyə çalışırdı. Elə bu vaxt ev sahibi onların yanına gəldi.
- Qalın, - deyə onları masaya işarə ilə dəvət etdi. Daha sonra qadınlara işarə etdi, onlar da yenidən rakı və qəlyanaltılar gətirdilər. General keşişlə bir-birinə baxdı, sonra ev sahibinə nəzər saldı.
- Hər şey ola bilər, - dedi qoca kişi, - amma siz qalın. Oturun.
Onlar oturdular. Bu, diqqəti daha az cəlb etmək üçün ən doğru qərar kimi görünürdü.
Böyük otaqda nisbətən sakitlik bərqərar oldu, hamı yenidən masalar arxasına əyləşdi.
Generalın yanında oturan kişi ona tostları tərcümə etməyə çalışırdı. O, izah etdi ki, qoca Nitsa ağlını itirmiş bir qadındır. Müharibə zamanı polkovnik Z.-nin cəza dəstəsi onun ərini asıb. Daha sonra polkovnik onun qızını çadırına aparıb. Səhər erkən, çadırdan çıxandan sonra, cəmi on dörd yaşında olan qız özünü quyuya atıb. Elə həmin gecə polkovnik Z. yoxa çıxıb. Deyilənə görə, axşam o, yenidən Nitsanın evinə qayıdıb, lakin qızın öldüyünü bilmirmiş. Onu gözləyən mühafizəçilər isə gecədən səhərə qədər əmrə tabe olaraq gözləmişlər. Amma səhər evdə heç kim yox idi və polkovnikin haraya getdiyi məlum olmadı. Kimi deyirdi ki, o, təcili Tiranaya çağırılıb, amma cəza dəstəsinin zabitləri bu barədə susur, ertəsi gün isə dəstə başqa bir yerə hərəkət edirdi.
Bu hekayə generalın beynində çəkic zərbələri kimi əks-səda doğurdu.
Musiqi yenidən çalmağa başladı, lakin xeyli müddət heç kim rəqs etməyə çıxmadı. Daha sonra qadınlar rəqs etməyə başladılar və hamıya elə gəldi ki, Nitsa artıq unudulub. General masada donub qalmışdı, sanki daşlaşmışdı, heç nə düşünə bilmirdi. Onun gözləri keşişin gözləri ilə qarşılaşdı.
- O qoca qadın nə dedi? - soruşdu general.
Keşiş boz gözlərini ona dikdi, bu baxış generalı narahat etdi.
- O dedi ki, siz polkovnik Z.-nin dostusunuz və sizi nifrətlə qarşılayır.
- Mən polkovnik Z.-nin dostuyam? - Bəli, belə dedi. - Amma niyə? Bəlkə axşam polkovnik haqqında soruşduğumuz üçün? - General öz-özünə danışırmış kimi dedi.
Keşiş soyuq bir səslə: - Ola bilər, - dedi.
Generalın üzü daha da qaraldı. O, artıq ətrafda baş verənləri nə görür, nə də eşidirdi.
- İndi qalxacam, - qəfildən dedi, - qalxıb hamıya deyəcəm ki, mən polkovnik Z.-nin dostu deyiləm. Hərbçi olaraq onun adı çəkiləndə belə özümü narahat hiss edirəm.
- Siz bunu niyə etməlisiniz? Buradakı kəndliləri razı salmaq üçün?
- Xeyr, - dedi general. - Mən bunu etməliyəm ki, ordumuzun adını və şərəfini müdafiə edim.
- Ordumuzun adını hansısa alban qadının qarğışı ləkələyə bilərmi? - Mən izah etmək istəyirəm ki, bizim bütün zabitlərimiz qadınların qəzəbinə layiq olmayıb.
Keşiş qaşlarını çataraq yavaşca dedi: - Biz bura mühakimə etmək üçün gəlməmişik. Mühakimə yalnız Onundur, göydə olanın.
- Onlar düşünür ki, mən həqiqətən onun dostuyam, - deyə general davam etdi. - Siz görmürsünüz? Onların bizə necə baxdıqlarına diqqət yetirin.
- Siz qorxursunuz? - soruşdu keşiş.
General keşişə qəzəbli bir baxış atdı. Kəskin bir cavab vermək istəyirdi ki, qəfildən baraban səsləndi, və sözlər onun dilinin ucunda donub qaldı.
Həqiqətən də, generalın ürəyinə qorxu düşmüşdü. Onun bu günkü cəsarəti onu çox uzaqlara aparmışdı. İndi isə diqqətlə geri çəkilməli idi. Hirsli kütləni yumşaltmaq üçün nəsə etmək lazım idi. O, dərhal polkovnik Z.-dən uzaqlaşmalı, onu unutmalı idi - sanki ayağa yapışmış palçıq parçasını təmizləyirmiş kimi.
Sanki hər şey sakitləşmişdi, amma bu, yalnız səthi bir təəssürat idi. General hiss edirdi ki, toy məclisinin içərisində nəsə baş verir. İnsanlar bir-birinə göz altından baxır, pıçıltılarla danışırdılar. Üstəlik, qapının yaxınlığında, divara vurulmuş mıxlar üzərində qonaqların tüfəngləri sıra ilə asılmışdı. Keşiş ona söyləmişdi ki, alban toylarında tez-tez qətllər baş verirdi.
Vaxtında hərəkət etmək lazım idi, gec olmadan. Əgər onlar sadəcə toy məclisindən çıxmağa çalışsaydılar, ehtimal ki, içkili bir qonaq arxadan atəş açardı. İtdən qaçmaq olmaz, çünki bu, onu daha da qızışdırır. Geriyə çəkilmək ehtiyatla olmalı idi.
General ətrafa yorğun gözlərlə baxdı, hərəkət edən, rəqs edən, gülən insanları müşahidə etdi. Qocalar bir küncdə oturmuşdular, üzləri daş kimi sərt və ifadəsiz idi - dəyişməyən dekorasiyalarda əbədi bir xor. General başını aşağı saldı və artıq heç nə demədi.
Baraban ağır-ağır çalırdı, gərnətə kədərli bir ahənglə sanki bütün toyu dəlib keçirdi. Masadakı kişilər bir mahnı oxumağa başladılar, və general yenidən hiss etdi ki, qaranlıq dağlara çökür. Qadınların mahnısı bu kişi mahnısına kölgə kimi sığınırdı, amma bəzən onların səsi kəsilir, nəfəs almaqda çətinlik çəkirdi - elə bir çətinlik ki, sanki qadını bir kişi qucaqlayanda hiss olunur.
- Məncə, artıq getmək vaxtıdır, - dedi general. Keşiş başı ilə razılaşdı:
- Ən yaxşı vaxtdır, - dedi.
- Gəlin sakitcə qalxaq.
- Çox ehtiyatla.
- Əsas odur ki, diqqət çəkməyək.
- Siz birinci qalxın. Mən sizi izləyərəm.
- Əsas odur ki, hər şey sakitliklə baş versin.
Gecə yarısına yaxınlaşırdı, toy öz həyəcanlı məqamında idi və ehtimal ki, hamı artıq qoca Nitsanı unutmuşdu. Lakin o, geri qayıtdı. General və keşişin masadan qalxmaq istədiyi məqamda o, peyda oldu. Evin içərisində olan hər kəsdən əvvəl, general onun varlığını hiss etdi. Təcrübəli bir ovçu kimi, qadının yaxınlaşdığını duydu. Qapıda bir hərəkət baş verdi, insanlar pıçıltı ilə danışmağa və narahatlanmağa başladılar. Generalın bütün varlığı "o gəldi” deyə qışqırdı və o, dərhal üzünün rənginin ağardığını anladı.
Bu dəfə qoca Nitsa ağlamırdı, heç kim onun səsini eşitmirdi. Amma hər kəs onun qapının arxasında olduğunu hiss edirdi. Musiqi hələ də çalırdı, lakin artıq heç kim onu dinləmirdi. Hamı qapının qarşısında toplanmışdı. Necə oldu ki, Nitsa içəri keçə bildi, heç kim bilmirdi. Bəlkə də, onun görkəmi elə idi ki, qarşısında hamı geri çəkildi, ya da duaları təsir etdi. Necə olursa olsun, o, otağa daxil oldu və hamı qeyri-ixtiyari bir qışqırıqla reaksiya verdi. Onun paltarı tamamilə islanmışdı, hər tərəfi palçıq içində idi, üzü isə ölüm kimi ağarmışdı. Əllərində isə bir kisə tutmuşdu.
General ayaqları titrəyə-titrəyə ayağa qalxdı, çünki hiss etdi ki, qadın məhz onu axtarır. O, irəli addımladı, sanki uzaqdan düşməninin nərəsini eşidib hipnoz olmuş və qaçmaq əvəzinə onun üstünə gedən bir heyvan kimi.
İnsanlar ətrafında toplanmışdılar, nə edəcəklərini bilmirdilər. Elə bil, hər kəs düşünmə qabiliyyətini itirmişdi. Qoca Nitsa yerində donub qalmışdı, baxışları boş və sönük idi, sanki generalın özünə deyil, kölgəsinə baxırdı. Qadın öskürək arasında bir neçə söz dedi, amma general yalnız bir sözü eşitdi: "ölüm."
- Mənə tərcümə edin! - general qışqırdı, sanki kömək istəyirdi. Amma heç kim tərcümə etmədi. General ətrafına baxdı və keşişin baxışları ilə qarşılaşdı. Keşiş ona yaxınlaşdı.
- O deyir ki, bir vaxtlar bizim zabitlərimizdən birini öldürüb və soruşur ki, siz o əsgərlərin qalıqlarını toplayan general deyilsinizmi, - keşiş tərcümə etdi.
- Bəli, xanım, - general güclə eşidiləcək səslə cavab verdi. Başını aşağı salmamaq üçün bütün gücünü topladı.
Nitsa yenə nəsə dedi, amma keşiş tərcümə edə bilmədi, çünki qadının son sözləri qopan səs-küy içində itib batdı. Qadın birdən-birə qadınların fəryadı altında gətirdiyi kisəni generalın ayaqları altına tulladı. Keşişin artıq heç nə izah etməsinə ehtiyac yox idi, çünki hər şey aydın idi. Generalın baxışları qocadan kisəyə keçdi və onun üçün dünyada bundan qorxunc bir şeyin ola bilməyəcəyini düşündü. Qara palçıqla örtülmüş kisə yerə dəydikdə çıxan boğuq səs otaqda əks-səda yaratdı. Qadınlar dəhşət içində bir-birindən uzaqlaşdı, üzlərini əlləri ilə bağladılar, qocalar isə xaç çəkərək pıçıltı ilə danışmağa başladılar:
- O, onu öz qapısının ağzında basdırıb.
- Ah, Nitsa, bədbəxt qadın! - kimsə qışqırdı.
Qoca qadın geri döndü və palçıq içində, islanmış vəziyyətdə olduğu kimi çıxıb getdi. Artıq heç kim onu saxlamağı düşünmürdü, çünki olması lazım olan artıq olmuşdu.
General kisədən baxışlarını çəkə bilmirdi. Onun qulaqları vahimə, qışqırıqlar və öz qorxusunun yaratdığı uğultu ilə dolmuşdu. Hər şey necə sakitləşdi, bunu düşünmədi, ya da bəlkə də sakitləşməmişdi, sadəcə ona elə gəlirdi. Onun ayaqları altında və qonaqların arasında, qara rəngli köhnə kisə qara kölgə kimi uzanmışdı. Kisənin üzərindəki yamaq izlərinə diqqət yetirdi - qəribədir ki, onun gözü bu xırda detala ilişmişdi. "Kisəni götürən biri olmalıdır", düşündü donmuş halda.
Nəhayət, kədərli sükutda general yavaş-yavaş əyildi, titrəyən əlləri ilə palçıq içindəki kisəni qaldırdı. Sonra bir az narahat hərəkətlə kisəni çiyninə qoydu və çölə, yağışın altına çıxdı. Onun bədəni irəli əyilmişdi, sanki insanlığın bütün utancı və dərdi onun çiyinlərinə yüklənmişdi. Keşiş də onun ardınca çıxdı.
Arxadan kimsə bütün gücü ilə ağlamağa başladı.
QEYD: Romandan parça süni zəka tərəfindən tərcümə edilmişdir.
