Ekspert: “Bir dəfə də olmayıb ki, onlar güclü zəlzələnin dəqiq proqnozunu versinlər”
Türkiyəli professor Süleyman Pampal İstanbulda zəlzələ ola bilmə ehtimalı ilə bağlı xəbərdarlıq edib. Adana Böyükşəhər Bələdiyyəsi tərəfindən zəlzələ hərəkət planı işləri çərçivəsində Adanada Qırılma Xətləri və Zəlzələ Paneli keçirilib.
Paneldən əvvəl zəlzələ mütəxəssisi, Qazi Universiteti Zəlzələ Araşdırma Mərkəzinin rəhbəri Süleyman Pampal “İhlas” agentliyinə açıqlama verib. Gözlənilən İstanbul zəlzələsindən danışan professor 7 və daha yuxarı ballıq zəlzələnin ola biləcəyi ilə bağlı xəbərdarlıq edib: “7 ilə 7,5 bal arasında zəlzələ gözləyirik. Təxminən 7,2 bal gücündə təkanlar olacaq. Bu, arzu olunan deyil, amma yuxarı və aşağı həddi nəzərdən keçirdikdə, kaş alt həddə yaxın olaydı. İstanbulun tikinti fondunu nəzərə alsaq, nəticə çox pis ola bilər. İstanbul dağılarsa, Türkiyə onun altında qalacaq. Hamımız qala bilərik. Biz İstanbul, Ankara, İzmir və Adana kimi şəhərləri ayırmadan bütün Türkiyəni zəlzələyə hazırlamalıyıq”.
Qeyd edək ki, konkret olaraq, İstanbulla bağlı bu cür pessimist proqnozlar vaxtaşırı səslənir. Bundan əvvəl də İstanbulda dağıdıcı zəlzələlər barədə bir neçə tanınmış alim açıqlama vermişdi.
Professor Naci Görür bildirib ki, Marmara bölgəsində 7-7.5 bal gücündə bir zəlzələnin olma ehtimalı var. O, bu ehtimalın çox yüksək olduğunu (47%) qeyd edərək, xüsusilə Adalar və Kumburgaz fayı üzərindəki təhlükəni önə çəkib. Eyni zamanda, İstanbulda riskli binaların çoxluğunu və hazırlıqsızlığı diqqətə çatdırıb.
Professor Dr. Celal Şengör də böyük İstanbul zəlzələsinin maksimum 7.6 bal gücündə olacağını təxmin edib. Fayların “kilitlənmiş” vəziyyətdə olmasının təhlükəni artırdığını və bu tip zəlzələlərin dəqiq vaxtının əvvəlcədən bilinməsinin mümkün olmadığını bildirib.
Prof. Dr. Ziyadin Çakır da İstanbulda ən riskli bölgələri (məsələn, Haramidere, Ayamama, Maltepe və digər dolgu əraziləri) qeyd edib. O, zəlzələ riski yüksək olan ərazilərdə yaşayan insanların daha ehtiyatlı olması gərəkdiyini vurğulayıb. Bu alimlər İstanbulda təhlükəsizlik tədbirlərinin artırılmasını vacib sayır.
Bəs belə zaman kəsiyi üçün (7 il) verilən zəlzələ proqnozları nə dərəcədə reallaşa biləndir? Sesysmologiyada ən dəqiq proqnozlar hansılar sayılır?
Bu arada, mütəxəssislər zəlzələ barədə dəqiq vaxt və yer üzrə proqnoz vermək mövcud elmi metodlarla mümkün olmadığı bildirilir. Bunun səbəbi zəlzələ mexanizmlərinin çox mürəkkəb olması və fay xətləri boyunca gərginliklərin dəqiq ölçülməsi, davranışlarının proqnozlaşdırılmasının qeyri-mümkünlüyüdür. Amma bununla alimlərin fikri fərqlidir.
Professor Celal Şengör bildirib ki, zəlzələnin vaxtını dəqiq təxmin etmək mümkün deyil, lakin fay xətləri üzərindəki gərginliklər və tarixi zəlzələlərin analizi vasitəsilə təxmini böyüklük və potensial təsir sahələri barədə fikir yürütmək mümkündür. Məsələn, İstanbul üçün maksimum 7.6 bal gücündə bir zəlzələ gözlənilir.
Professor Naci Görür isə zəlzələ riskini müəyyən etmək üçün seysmoloji məlumatların və fay hərəkətlərinin analizinə diqqət çəkib. Onun fikrincə, müəyyən bir ehtimalla (məsələn, 47%) yaxın gələcəkdə zəlzələ ola biləcəyini söyləmək mümkündür, lakin dəqiq vaxtı və yeri demək qeyri-mümkündür.
Bununla belə, ekspertlər qeyd edir ki, zəlzələlər yer qabığındakı çox mürəkkəb proseslər nəticəsində yaranır və bu proseslər bir çox dəyişkliklərdən asılıdır. Hazırda mövcud olan texnologiya bu dəyişkənlikləri tam anlamı ilə ölçə bilmir. Bugünkü elmi səviyyədə zəlzələni dəqiq proqnozlaşdırmaq mümkün olmasa da, seysmoloji analizlər və geoloji araşdırmalar zəlzələ riski olan bölgələr barədə müəyyən məlumat verir. Bu isə hökumətlərin və vətəndaşların təhlükəsizlik tədbirləri görməsi üçün vacibdir.
Fikrət Cəfərov
Ekoloq Fikrət Cəfərov mövzu ilə bağlı “Yeni Müsavat”a fikirlərini bölüşüb: “İl ərzində Türkiyədə güclü zəlzələnin olacağı ilə bağlı 10-12 proqnoz verilir. Bu proqnozların 98 faizi yanlış çıxır. Zəlzələ olsa da, çox zəif olur. Hazırkı müasir avadanlıqlarla zəlzələnin yerini, onun neçə bal olacağını proqnozlaşdırmaq çox çətindir. Mən həmişə deyirəm ki, bu gün dünyada zəlzələ ilə bağlı ən dəqiq monitorinqləri, araşdırmaları Yaponiya aparır. Onların proqnozları 50-60 faiz düz çıxır. Amma onlar necə deyirlər? Sadəcə zəlzələnin olacağını bildirirlər, onun gücünü isə dəqiq deyə bilmirlər. Misal üçün, deyirlər Okinavada bir ay ərzində zəlzələ ola bilər. Bəli, orada zəlzələ olur, lakin zəif olur. Bir neçə faktor var ki, hansı yerdə hansısa təhlükəli sahələri göstərir. Ancaq dəqiq vaxtını və neçə bal olacağını Yaponiyada bu günə kimi dəqiq deyə bilməyiblər. Bilirsiniz ki, Yaponiya elə yerdə yerləşir ki, orada ildə mindən çox zəlzələ olur. Bir dəfə də olmayıb ki, onlar güclü zəlzələnin dəqiq proqnozunu versinlər”.
Ekoloq əlavə edib ki, Azərbaycanda zəlzələdən sonra bir neçə alim, təşkilat da proqnoz verməyə başlamışdı: “O proqnozlardan heç biri doğru çıxmadı. Hamısı deyirdilər dağıdıcı zəlzələ olacaq. Əsasən də neft çıxarılan ərazilərin təhlükə mənbəyi olduğu deyilirdi. Bu deyilənlər də özünü doğrultmadı. Birincisi neft çıxarılan yerlərdə zəlzələ hər zaman zəifləyir. Geomorfologiya göstərir ki, 10 kilometr dərinlikdə 5 bal gücündə zəlzələ olarsa, üst qatda 3 bal hiss olunur. Bunu təsdiq ediblər. Ona görə əhali heç bir proqnozlara ciddi yanaşmamalıdır. Rəsmi məlumatlara inanmaq lazımdır. Azərbaycanın bu gün zəlzələ ilə bağlı əhalini məlumatlandırmaq üçün 50-60 faiz imkanı var”.
Qeyd edək ki, son illərdə Türkiyənin müxtəlif bölgələrində bir neçə güclü zəlzələ baş verib. Ən yaddaqalanı isə 2023-cü ilin fevral ayında Kahramanmaraşda 7,7 və 7,6 bal gücündə baş vermiş zəlzələ oldu. Bu zəlzələlər qeyri-adi sayılır, çünki qısa müddət ərzində bir-birini izləyən bu güclü təkanlar bölgədə böyük dağıntılara və minlərlə insanın həyatını itirməsinə səbəb oldu. Kahramanmaraş zəlzələsindən sonra Malatya, Hatay və Adıyamanda da zəlzələlər qeydə alınıb.
Bu ilin əvvəlində də Muğla və İzmir bölgələrində kiçik və orta şiddətli yeraltı təkanlar olub. Türkiyə ərazisi seysmik baxımdan aktiv olduğu üçün Şərqi Anadolu və Şimali Anadolu qırılma xətləri boyunca güclü zəlzələlərin olması ehtimalı yüksəkdir. Davamlı təkrarlanan bu təbii fəlakətlər Türkiyənin infrastrukturunun seysmik təhlükəsizlik standartlarını artırmaq ehtiyacını vurğulayır.
Afaq MİRAYİQ,
“Yeni Müsavat”
