13 il vətəndaş müharibəsinə dözən Suriya hökuməti iki həftədən az müddətdə silahlı qrupların basqınları altında süqut etdi. Silahlı müxalifət dekabrın 8-də Dəməşqə nəzarəti ələ keçirərək prezident Bəşər Əsədin ölkədən qaçdığını elan edib. De-fakto ölkədə hakimiyyətin keçidinə start verilib və onu hazırkı baş nazir Məhəmməd Qazi əl-Cəlalinin təmin etməyi öhdəsinə götürüb.
1966-cı ildən mövcud olan siyasi sistemə zərbə son illərdə türkyönümlü qrupların hərbi potensialının güclənməsi, Əsəd ordusunun təchizatında sanksiyaların yaratdığı böhran və İsrailin Əsədin əsas müttəfiqi olan İranyönlü “Hizbullah” qruplaşması qarşı əməliyyatı nəticəsində mümkün olub. BƏƏS Partiyasının Suriyada yarım əsrdən çox davam edən hakimiyyətinin süqut etmə sürəti heyranedicidir. Hələ noyabrın əvvəlində Əsəd vətəndaş müharibəsində çoxdan qalib gəldiyinə inanaraq türk qoşunları Suriya ərazisini tərk edənə qədər Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanla danışıqlardan imtina etmişdi. Və artıq noyabrın 27-də islamçılar hücuma başladılar və bu hücum iki günə bir vaxtlar hökumət qoşunları tərəfindən iki il ərzində geri alınan Hələbin, Dəməşqin ələ keçirilməsi ilə iki həftədən az müddətdə başa çatdı. 2021-ci ildə Əfqanıstanda da eyni hal yaşandı. Bir neçə həftə ərzində ABŞ-a sadiq hökumətin Kabildə süqutu qaçılmaz oldu. Amma Əfqanıstandan fərqli olaraq, Suriyada vəziyyət dekabr hadisələrindən əvvəl də xeyli mürəkkəb idi. Yada salmaq kifayətdir ki, onun ərazisində bir-biri ilə çətin münasibətlərdə olan İran, Rusiya, Türkiyə, ABŞ və İsrail qoşunları var. Nəhayət, illərdir şiə-sünni silahlı qarşıdurmasının davam etdiyi qonşu İraq kimi Suriya da məzhəblərə görə bölünüb. Şiəliyin məzhəbi kimi tanınan ələvilər ənənəvi olaraq Əsədi dəstəkləyirlər. Amma Dəməşqi ələ keçirən yaraqlılar sünnilərdir. Eyni zamanda ölkədə dini azlıqlar da var: müxtəlif inanclı xristianlar və druzlar. Digər tərəfdən bu ərəb ölkəsinin dünyada rolu ənənəvi olaraq Əfqanıstanın rolundan daha vacibdir. Bütün Yaxın Şərqin taleyi Suriyanın bir neçə dövlətə parçalanaraq daha da böyük xaosa girib-girməyəcəyindən və ya əksinə, xaosa qalib gələ biləcəyindən asılıdır. İslamçı qrupların koalisiyası nəqliyyat əlaqələri baxımından ən mühüm şəhər olan Homs şəhərindən başlayaraq keçid siyasi orqanlarının yaradılmasına başladığını elan edib. İslamçılar deyirlər ki, bu, 2011-ci ildə Əsədin rəhbərlik etdiyi ölkənin onilliklər boyu davam edən rəhbərliyinə müqavimət aktı kimi başlayan Suriya vətəndaş qarşıdurmasında mühüm bir məqamdır. Suriya liderinin özü, Rusiya nümayəndələrinin bəyanatlarından belə çıxır ki, “prezident postunu tərk etmək qərarına gəlib və hakimiyyətin sülh yolu ilə ötürülməsi barədə göstəriş verərək ölkəni tərk edib”. Qalmağı seçən baş nazir Məhəmməd Qazi əl-Cəlali artıq hakimiyyətin qansız siyasi keçidini təmin etməyə hazır olduğunu bəyan edib. İslamçıların əməliyyat qərargahının izah etdiyi kimi, Suriyadakı inzibati obyektlər yeni hakimiyyətlər formalaşana qədər əvvəlki kimi maneəsiz fəaliyyət göstərəcək. Yaraqlılar hökumət tərəfdarlarından qisas almaq niyyətində olmadıqlarını və hökumətdə sabitliyin qorunmasının onlar üçün daha vacib olduğunu vurğulayırlar. Düzdür, Dəməşqdə silah-sursat paylanır, məhbuslar, o cümlədən heç bir yaşayış məntəqəsinə nəzarət etməyən, lakin tam məğlub olmayan İŞİD nümayəndələri həbsxanalardan azad ediliblər.2011-ci ildən bəri davamlı olaraq dəstək aldığı İranın Əsədin devrilməsindəki rolu təsir edicidir. Nə İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun (SEPAH) formalaşması, nə qonşu İraqdan olan şiə silahlı dəstələri, nə də “Hizbullah” irəliləyən islamçılara qarşı hərbi əməliyyatlarda fəal iştirak etməyiblər. Tehran nədənsə Əsədə kömək etmək istəmirdi, ya da sadəcə olaraq, bunun üçün heç nə yox idi: döyüş potensialı İsraillə qarşıdurmada onsuz da boşa çıxıb. Xatırladaq ki, dəfələrlə Suriya hökumətinə yardım edən “Hizbullah”, İsrailin məlumatlarına görə, 4 mindən çox insan itirib. İsrailin Livandakı əməliyyatı sentyabrın 23-dən noyabrın 27-dək davam edib və atəşkəslə başa çatıb. Yaraqlıların məhz noyabrın 27-də hücuma keçməsi diqqətəlayiqdir. Elə həmin gün silahlıların eyni anda bir neçə istiqamətdə təsir dairələrini sürətlə genişləndirdiyi də çox maraqlıdır. Onların qüvvələrinin Homsa daxil olması o demək idi ki, Suriyanın paytaxt bölgəsindən onun sahillərinə gedən və əhalisinin əksəriyyəti Əsədin tərəfdarları olan ələvilərlə əlaqələr faktiki olaraq kəsilib. Məhz sahil bölgələrində Rusiyanın ən mühüm hərbi obyektləri yerləşir: Xmeymim aviabazası və Tartus hərbi dəniz bazası. Moskva iddia edir ki, hazırda yüksək döyüş hazırlığı vəziyyətində olmasına baxmayaraq, bu bazaların təhlükəsizliyinə ciddi təhlükə yoxdur. Məhəmməd Qazi əl-Cəlalinin “Əl-Ərəbiyyə” kanalı ilə söhbətində dediyi kimi, Rusiya kontingentinin taleyi gələcək dövrdə yeni hakimiyyət tərəfindən həll olunacaq. Suriyanın İsraillə həmsərhəd cənubunda fəaliyyət göstərən üsyançı qruplaşmalar, eləcə də ölkənin şimal-şərqinin əlində cəmləşən kürd yarımhərbi birləşmələri bu günlərdə təsir zonalarını xeyli genişləndiriblər. Kürdlərin de-fakto müstəqil bölgəsi on illərdir Kürdüstan Fəhlə Partiyasında (PKK) öz kürd separatçılarına qarşı mübarizə aparan Türkiyə üçün ekzistensial təhlükə yaradır.
Suriyanın şimal-qərb hissəsindəki kövrək status-kvo, Rusiya və Türkiyənin İdlib əyalətində sabitliyin təmin edilməsi üçün başqa bir memorandum üzərində razılaşa bildiyi andan etibarən təxminən dörd il qüvvədə oldu. Bu, noyabrın 27-də hücuma başlayan silahlıların yeri kimi xidmət edən ən böyük üsyankar anklavdır. Bu müddət ərzində İdlibdə əsas qüvvə - “Həyat Təhrir əl-Şam” qruplaşması nizami ordunun peşəkar səviyyəsinə yaxınlaşaraq hərbi potensialını artıra bildi. Müqayisə üçün qeyd edək ki, bu zaman hökumət qoşunları mərhələli şəkildə tərxis olunurdu ki, bu da onların döyüş effektivliyinin dərəcəsini aşağı saldı. Bundan əlavə, Əsəd kütləvi dəstəyi itirib. Hətta maraqlarını təmsil etdiyi Ələvi icması da ona etimadsızlıq göstərməyə başlayıb. Oklahoma Universitetinin Yaxın Şərq Araşdırmaları Mərkəzinin direktoru Coşua Landis Qərb mediasına müsahibəsində bildirib ki, hökumət ordusunun döyüş effektivliyi probleminin amillərindən biri də rəsmi Dəməşqin ABŞ-ın və digər dövlətlərin güclü sanksiya təzyiqləri ilə dolanışığından məhrum olan hərbçilərə maaş verməyi dayandırması olub. Sanksiyalar 1971-ci ildən 2000-ci ilədək ölkəyə rəhbərlik etmiş Suriyanın indi devrilmiş liderinin atası Hafiz Əsədin dövründə tətbiq edilmişdi və o vaxtdan bəri onların sayı getdikcə daha çox yeni səbəblərə görə artıb. Belə ki, ötən il Britaniya hökuməti Əsədi son illərdə Suriya hökumətini və xüsusən də ordunu maliyyələşdirdiyi iddia edilən irimiqyaslı narkotik alverində ittiham edən press-reliz yayıb. Bu da yeni sanksiyaların tətbiqinə səbəb oldu. Amma Əsədin devrilməsinin səbəbləri arasında onlar əsas rol oynamır. Saxta iqtisadi statistika, belə bir güc olmadığı halda güclü mövqedən danışmaq vərdişi, endemik korrupsiya və qohumbazlıq, ən əsası isə yeni reallıqla hesablaşılmamsı kimi məqamlar Əsədin çöküşünə səbəb oldu. Suriya ordusu və xüsusi xidmət orqanlarının geniş aparatının deqradasiyası o qədər güclü oldu ki, onlar uğrunda döyüşlərin getdiyi ərazilərə nəzarət edə bilmədilər. Suriya dövlət aparatının deqradasiyası, İordaniya ilə ticarət prosesi ilə bağlı manipulyasiyalar və təhdidlər, ordu birliklərinə müavinət ödənməməsi məlum nəticəyə gətirib çıxardı. Beynəlxalq məqamlar da prosesə təsir edir. Onlardan biri Donald Trampın ABŞ prezident seçkilərində qələbəsidir. O, Yaxın Şərqi yenidən formatlaşdırmaq və İranın mövqeyini ciddi şəkildə zəiflətmək istədiyini gizlətmir.
Nahid SALAYEV
