Ermənistanla Azərbaycan arasında sülh müqaviləsi üzrə aparılan danışıqlar beynəlxalq ictimaiyyətin diqqət mərkəzində qalmaqda davam edir. Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan 17 maddədən 13-nün artıq razılaşdırıldığını təsdiqləyərək Ermənistanın sülh sazişini imzalamağa hazır olduğunu bildirdi. Qalan maddələr isə növbəti danışıqlarda müzakirə olunacaq, lakin diplomatik əlaqələrin qurulması və digər əsas məsələlər üzrə artıq razılıq əldə olunub.
Azərbaycan öz növbəsində möhkəm mövqeyini qoruyur və Ermənistanın Konstitusiyasından Qarabağ və ətraf ərazilərə dair hər hansı ərazi iddialarının çıxarılmasını tələb edir. Bakı hesab edir ki, bu şərt yerinə yetirilmədən tam sülh sazişinin imzalanması mümkün deyil və bu, sülh prosesini yavaşlatmış olur. Bununla yanaşı, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev bildirib ki, sülh sazişi mətninin təxminən 80%-i artıq razılaşdırılıb, bu da yaxın aylarda yekun kompromisin əldə olunma ehtimalını göstərir.
N.Paşinyan həmçinin sərhədlərin delimitasiyası və nəqliyyat əlaqələrinin bərpası məsələlərini müzakirə etmək üçün Prezident İ.Əliyevlə yüksək səviyyəli görüş keçirməyi təklif edib. Zəngəzur dəhlizi də daxil olmaqla kommunikasiyaların açılması danışıqların əsas aspektlərindən biri olaraq qalır. Ermənistan bu məsələni müzakirə etməyə hazır olduğunu ifadə edib, amma ərazi bütövlüyünün qorunması şərti ilə, bu isə Bakının narahatlığına səbəb olur.
Son açıqlamaları ilə Ermənistanın xarici işlər naziri, İrəvanın sülh prosesinə realist yanaşdığını vurğuladı. Ermənistan tərəfi konstruktiv dialoqa hazır olduğunu bildirir və hesab edir ki, artıq sərhədlərin delimitasiyasına başlanması və bölgə üçün iqtisadi və nəqliyyat layihələrinin müzakirəsi kimi əhəmiyyətli addımlar atılıb. Bu irəliləyişlər sülh prosesində mühüm mərhələlərdir.
Eyni zamanda, beynəlxalq oyunçular, xüsusən də Fransa, Avropa İttifaqı və ABŞ, danışıqları dəstəkləyir və bölgədəki təsirlərini gücləndirmək üçün müxtəlif müzakirə platformaları təklif edirlər. Ancaq əsas sual hələ də açıq qalır: Ermənistan və Azərbaycan qalan fikir ayrılıqlarını aradan qaldırıb yekun sülh müqaviləsini imzalaya biləcəklərmi?
Nikol Paşinyanın son bəyanatları və Azərbaycanın Xarici İşlər Nazirliyinin cavabı fonunda sülh müqaviləsi ilə bağlı məsələlər daha çox əhəmiyyət kəsb etməyə başlayıb. Hər iki tərəfin fərqli şərtləri və addımları fərqli şəkildə şərh etməsi səbəbindən vəziyyət daha da mürəkkəbləşir və yaxın gələcəkdə qeyri-müəyyənlik mühiti yaranır.
N.Paşinyanın son addımları, o cümlədən 2027-ci ildə Konstitusiyaya dəyişikliklər edilməsi ilə bağlı referendumun keçirilməsinin mümkünlüyünün elan edilməsi, sülh sazişinin imzalanmasını, xüsusilə Bakının təklif etdiyi şərtlər çərçivəsində, üç il sonraya ertələmiş oldu. Azərbaycan isə aydın şəkildə bəyan edib ki, Ermənistan Konstitusiyasından Azərbaycana qarşı ərazi iddialarını çıxarmadıqca, tam sülh sazişinin imzalanmasına razı olmayacaq. Bu şərt Azərbaycan üçün əsas və dəyişilməzdir və bu, qarşıdakı danışıqları çox çətinləşdirir.
Azərbaycan, eyni zamanda, sülh nizamlanmasının əsas prinsiplərini möhkəmləndirəcək aralıq sənədin qəbulunu tələb edir. Bununla yanaşı, Ermənistan artıq Bakıya gələcək sülh müqaviləsinin razılaşdırılmış maddələrini göndərib ki, bu da tərəflərin yekun sənədin forması və məzmunu barədə fərqli baxışlarının olduğunu göstərir. Müşahidəçilər bildirirlər ki, formulyasiya ilə bağlı gərginlik artacaq və qarşıdakı aylar tərəflərin kompromisə nə dərəcədə hazır olduğunu göstərəcək. Müzakirələr bu danışıqların əsas trendi kimi görünür.
Geosiyasi baxımdan ən vacib mövzulardan biri isə nəqliyyat kommunikasiyalarının, xüsusən Zəngəzur dəhlizinin açılmasıdır. N.Paşinyan ölkə daxilində və xaricdəki təzyiqlərə baxmayaraq, yaxın gələcəkdə bu dəhlizlə bağlı konkret şərtlər təklif etməyə məcbur qalacaq. Burada sual yaranır ki, təklif edilən şərtlər nə olacaq və bu, Tehranın bölgədəki dəyişikliklərlə bağlı narahatlıqlarına necə təsir edəcək.
Top hazırda İrəvanın meydanındadır və Paşinyanın hər bir addımı diqqətlə izlənilir.
Sərhədlərin delimitasiyası və demarkasiyası ilə bağlı vəziyyət də az mürəkkəb deyil. Burada əsas məsələ hüquqi məsələlər və milli konstitusiya prosesləridir. Həm Ermənistan, həm də Azərbaycan parlamentlərində hər hansı bir sazişin ratifikasiyası prosesi aylar, hətta illər çəkə bilər. Artıq komissiyaların işində müəyyən münaqişəli məqamlar görünür və bu, məsələnin qeyri-müəyyən bir müddətə təxirə salına biləcəyini təsdiqləyir.
Liderlərin növbəti görüşünün yeri xüsusi diqqət tələb edir. London danışıqlarının uğursuzluğundan sonra müzakirələrin davam edəcəyi yeni platformanın harada olacağı qeyri-müəyyən olaraq qalır. Danışıqlar Moskva, Brüssel və ya hətta Ankara kimi şəhərlərdə baş tuta bilər, lakin tərəflər üçün ən uyğun və neytral məkana ehtiyac olduğu açıqdır. Bu məkan, sərhəd komissiyalarının işlərinin sinxronlaşdırılması və Zəngəzur dəhlizi üzrə təkliflərin müzakirəsi kimi əsas məsələlərin həlli üçün kritik əhəmiyyət daşıyır.
Danışıqlar zamanı vaxt resursu mühüm amil olaraq qalır. London görüşünün nəticəsiz qalması Paşinyanın siyasi məğlubiyyəti kimi qiymətləndirilə bilər, lakin reallıqda Ermənistan baş naziri vaxtın onun xeyrinə işləyəcəyinə ümid edir. Bununla belə, son hadisələr göstərir ki, Paşinyan konkret təkliflər irəli sürməlidir, əks halda danışıqlar mənasız olacaq.
Son xəbərlər və bəyanatlar danışıqlar prosesinin çoxşaxəli və qeyri-şəffaf olduğunu bir daha təsdiqləyir. Əsas sual təkcə kim daha çox vaxt qazanacaq deyil, həm də Ermənistanın həm Azərbaycanı, həm də beynəlxalq vasitəçiləri razı salacaq konkret təkliflərlə çıxış edib-edə bilməməsidir.
Sülh müqaviləsinin bağlanması məsələsi hələ də Cənubi Qafqazın regional siyasətinin əsas mövzusu olaraq qalır. Nikol Paşinyanın son addımları, xüsusilə 2027-ci ildə Konstitusiyaya dəyişikliklərlə bağlı referendumun mümkünlüyünün elan edilməsi Bakı və İrəvan arasındakı uzunmüddətli qarşıdurmaya son qoyacaq mümkün sazişin imzalanmasını əhəmiyyətli dərəcədə uzadıb. Azərbaycan isə Ermənistan Konstitusiyasında ərazi iddialarının olduğu müddətdə, hər hansı sülh müqaviləsi üzrə danışıqların mənasız olduğunu açıq şəkildə bəyan edib.
Bu tələbin rəsmi Bakı tərəfindən irəli sürülməsi prinsipial xarakter daşıyır. Ermənistan Konstitusiyasına ediləcək dəyişikliklər İrəvanın Qarabağ və "mübahisəli" hesab etdiyi digər ərazilərə olan iddialarından imtina etdiyini əks etdirməlidir. Azərbaycan, xüsusilə keçmiş münaqişələrdən əldə edilən təcrübə əsasında, bu şərti regionda uzunmüddətli sülh və sabitlik üçün zəruri hesab edir. Ancaq Ermənistan bu dəyişiklikləri həyata keçirməkdə tələsmir və bu da sülh sazişinin imzalanmasını qeyri-müəyyən vaxta qədər təxirə salır.
N.Paşinyan üçün bu qərar daxili siyasi risklərlə bağlıdır. Ermənistan cəmiyyəti hələ də Qarabağ məsələsində dərin bölünmüş vəziyyətdədir və Azərbaycanla bağlı atılacaq istənilən addım təslimçilik kimi qəbul edilə bilər ki, bu da Paşinyan hökuməti üçün ciddi siyasi nəticələrə səbəb ola bilər. 2027-ci ildə referendumun təşkil edilməsi Paşinyana vaxt qazanmağa imkan verir, ümid edərək ki, o vaxta qədər gərginlik azalacaq və cəmiyyət konstruktiv qərarlara hazır olacaq. Bununla belə, bu addım yaxın bir neçə il ərzində danışıqların əsasən simvolik olacağını göstərir.
Azərbaycan öz mövqeyində qəti olaraq qalır. Prezident İlham Əliyev dəfələrlə vurğulayıb ki, Azərbaycanın ərazi bütövlüyü müzakirə mövzusu ola bilməz. Onun sözlərinə görə, bu məsələ hələ 2020-ci ildə, Azərbaycan Dağlıq Qarabağı nəzarətə qaytardıqda həll olunmuşdu. “Ermənistanın müharibənin nəticələrini yenidən gözdən keçirmək cəhdləri uğursuzluğa məhkumdur”, - Azərbaycan lideri söyləyib.
O əlavə edib ki, Azərbaycan müharibədən sonra müəyyən olunmuş sərhədlərin tanınmasında israrlı olacaq.
Bundan əlavə, Zəngəzur dəhlizi məsələsi də daxil olmaqla nəqliyyat yollarının açılması danışıqların əsas mövzularından biridir. Bu dəhliz Azərbaycanın Naxçıvanla, daha sonra isə Türkiyə ilə birləşməsini təmin etməli və region üçün yeni iqtisadi və geosiyasi perspektivlər açmalıdır. Ermənistan, Bakının və Ankaranın təsirinin artmasından qorxaraq, bu məsələdə yekun qərar qəbul etməkdə tərəddüd edir. Bu prosesdə ənənəvi olaraq Cənubi Qafqazda Azərbaycanın mövqeyinin güclənməsinə qarşı çıxan İran da mühüm rol oynayır.
Beynəlxalq oyunçuların Cənubi Qafqazda sülh prosesinə müdaxiləsi nəzərəçarpan təsirə malikdir. Rusiya, Ermənistan və Azərbaycan arasında münaqişənin ənənəvi vasitəçisi olaraq qalır, lakin 2020-ci il müharibəsindən sonra onun rolu nisbətən zəifləyib. Moskva hər iki tərəflə tarixi və hərbi əlaqələrini davam etdirsə də, Avropa İttifaqı son dövrlərdə öz təsirini artırmağa çalışır, müzakirə platformaları təşkil edir və sülh təşəbbüsləri irəli sürür. Lakin xarici güclərin münaqişəyə müdaxiləsi çox vaxt prosesi ləngidir, çünki bu ölkələrin maraqları münaqişə tərəflərinin maraqları ilə hər zaman üst-üstə düşmür.
Paşinyan qarşısında iki əsas seçim durur: daxili siyasi riski nəzərə alaraq qərar qəbul etmək və ya vaxtı uzadaraq daha əlverişli şəraitin yaranacağına ümid etmək. Ən çox gözlənilən variantlardan biri, tərəflərin münaqişənin ən kəskin problemlərinin müvəqqəti həllini təmin edəcək aralıq razılaşmalar üzərində dayanmasıdır. Lakin belə razılaşmalar, adətən, müvəqqəti xarakter daşıyır və köklü ziddiyyətləri həll etməkdə acizdir.
... Ermənistan və Azərbaycan arasında sülh müqaviləsi ilə bağlı mövcud vəziyyət hələ də qeyri-müəyyən olaraq qalır. Bir tərəfdən Paşinyan qərar qəbulunu gecikdirməyə çalışır, digər tərəfdən isə Azərbaycan öz şərtlərinin yerinə yetirilməsində təkid edir. Tərəflərin maraqları toqquşduğu üçün danışıqların uzun müddət davam edəcəyi gözlənilir və münaqişənin həllinin yalnız bir neçə ildən sonra mümkün ola biləcəyi ehtimal olunur.
