Bəşər tarixi boyu, xüsusilə ilk dövrlərdə ailə ilk növbədə dini bir cəmiyyət kimi meydana çıxıb. Ailə ilə bağlı məsələlər bütün səmavi və ümumbəşəri dinlərdə, xüsusən də İslamda hakim rol oynamışdır. Lakin modernləşmə və dünyəviləşmə ilə onun dini funksiyalarında əhəmiyyətli dəyişikliklər müşahidə edilmişdir. Ailə formaları da dinin funksiyalarını yerinə yetirməkdə mühüm rol oynamışdır. Bu baxımdan ailədə səlahiyyətin ata və ya anaya aid olması vacibdir. Bu dəyişmədə, xüsusilə cəmiyyətimizin ailə quruluşu, kənddən şəhərə köç ilə birlikdə, ailə və ailə üzvlərinin rollarını da dərindən təsirləmişdir. Yaşın tələblərinə uyğun olaraq böyüdülməsi lazım olan uşaqlar indi təhsil və bacarıqlarını ailələrdən deyil, məktəblərdən alırlar. Bu halda ailə artıq uşağa peşə sahibi olmaq üçün lazım olan bilik və bacarıqları verə biləcək bir qurum deyil. Kənd təsərrüfatı ilə məşğul olan ailə strukturunda əmək bölgüsündən uzaqlaşma bunda təsirli olmuşdur.
Əvvəllər bir çox kişilər həyat yoldaşının işləməyinə razı olmaz, ailənin bütün maddi yükünü öz çiyinlərinə götürərdi. Lakin son illərdə çalışan, işləyən qadınların sayı artıb və artıq ailə büdcəsi də ailənin hər iki üzvü tərəfindən ortaq formalaşdırıla bilir. Bəs ailədə hər iki şəxs işləyirsə, büdcə necə formalaşdırılmalıdır?
Mövzu ilə bağlı maliyyə eksperti Elnurə Tağızadə ilə həmsöhbət olduq.
- Ailə büdcəsi nədir və nə üçün vacibdir?
- Bir şəxsin və ya qrupun gələcək üçün planlaşdırdığı bütün gəlir və xərclərə büdcə deyilir. Ailə də gəlir və xərclərini bir araya gətirərək gələcəyə hesablanmış planlar quran icmalar sırasındadır. Ailə büdcəsinə müəyyən bir müddət ərzində qazanc və xərclər daxildir. Planlaşdırma, monitorinq və idarəetməyə imkan verən maliyyə alətidir. Ailə büdcəsinin yaradılmasını vacib edən bir sıra məqamlar var.
Məsələn, maliyyə sağlamlığı. Ailə büdcəsi gəlir və xərcləri balanslaşdırmaqla evin maliyyə vəziyyətini yaxşılaşdırmağa imkan verir. Büdcə ailənin nə qədər pul xərclədiyini və hara xərclədiyini daha yaxşı başa düşməyə kömək edir. Bu yolla lüzumsuz xərclər müəyyən edilərək azaldıla bilər. Ailə büdcəsi ailələri ümumi məqsədlərə doğru qənaət etməyə təşviq edir. Büdcənin hazırlanması borcun idarə edilməsini asanlaşdırır. Bu maliyyə aləti sayəsində borcları ödəmək üçün nə qədər büdcə ayırmağımız lazım olduğunu müəyyən edə bilirik.
Büdcə ailə üzvləri ilə birlikdə maliyyə məqsədləri təyin etməkdə və onlara nail olmaq üçün plan hazırlamaqda dəstək olur. Bu məqsədlərə misal olaraq ev almaq, kiminsə təhsil haqqını ödəmək və ya pensiyaya qənaət etmək daxildir.
Maliyyə qeyri-müəyyənliyi ailə stresinə səbəb olan amillərdəndir. Büdcə yaratmaq, ailənin maddi təhlükəsizliyini artırmaqla bu neqativləri aradan qaldırır. Beləliklə, ailə üzvləri həm maddi, həm də psixoloji cəhətdən daha rahat yaşaya bilirlər.
- Ailə büdcəsini formalaşdırmaq üçün əsas addımlar hansılardır?
- Ailə büdcəsinin planlaşdırılması gələcəyə hazırlaşmağın açarıdır. Müəssisələrin maliyyə prosesləri kimi, gəlir və xərclərin müəyyən edilməsindən başlayır. Daha sonra sırasıyla hədəflərin qoyulması, xərcləmə vərdişlərinin monitorinqi və borcun idarə edilməsi kimi addımlar izlənilir. Nəticədə, təcili yardım fondu hazırlamaq və şəxsi fəaliyyətlər üçün büdcə ayırmaq kimi mərhələlərdən keçməklə ailə büdcəsini yaratmaq mümkündür.
Ailə büdcəsinin yaradılmasında ilk addım müxtəlif mənbələrdən ev təsərrüfatına daxil olan bütün gəlirləri müəyyən etməkdir. Əsasən iki fərqli gəlir növü var: sabit və dəyişən. Sabit gəlirlər ev təsərrüfatlarının iqtisadiyyatına müəyyən fasilələrlə və adətən eyni miqdarda töhfə verən qazanclardır. Bu qazanclara misal olaraq ailə üzvlərinin işlədiyi üçün aldıqları əmək haqqı və pensiyaları göstərmək olar.
Dəyişən gəlir müəyyən dövrlərdə və sabit olmayan məbləğlərdə əldə edilir. Bu, əsasən əlavə qazanc və investisiya gəlirləri kimi mənbələrdən gəlir. Bu gəlir növlərini başa düşmək insanlara xərclərini və qənaətlərini daha yaxşı planlaşdırmağa kömək edir. O, həmçinin fövqəladə hallar və ya maliyyə məqsədləri üçün perspektiv verir. Məsələn, deyək, ailədə sabit gəlir nisbətən yüksəkdirsə, ev almaq kimi geniş miqyaslı investisiya qərarlarını daha asan qəbul etmək mümkündür.
Əsas xərclərin müəyyən edilməsi ailə büdcəsinin yaradılmasında başqa bir addımdır. Xərc maddələrinə ailənin həyat səviyyəsini və rifahını qorumaq üçün lazım olan xərclər daxildir. Bunlara mənzil kirayəsi, ipoteka ödənişləri, qidalanma, nəqliyyat, səhiyyə və təhsil xərcləri daxildir. Məsələn, qida xərclərinə restoran ödənişləri, ərzaq və market alış-verişi, sağlamlıq xərclərinə sığorta haqları, həkim ziyarətləri və dərmanlar, təhsil xərclərinə məktəb xərcləri, yataqxana ödənişləri və tədris materialları, nəqliyyat xərclərinə yanacaq, texniki qulluq, ailə üzvünün avtomobilinin icbari və əlavə sığortası, ictimai nəqliyyat haqları daxildir.
Bunlardan əlavə, elektrik enerjisi, su və təbii qaz ödənişləri kimi kommunal ödənişləri də mühüm xərc maddələrindəndir. Enerji israfına qarşı tədbirlər görməklə həm pula qənaət edə, həm də ailə olaraq ətraf mühitə diqqətli olmaq mümkündür.
- Ailə büdcəsini formalaşdırmaq üçün kişilərdən əlavə, qadınların qazancları da nəzərə alınmalıdırmı?
- Əlbəttə, ailə büdcəsini formalaşdırmaq üçün ailənin bütün üzvləri ilə əməkdaşlıq etmək lazımdır. Ümumi büdcə məqsədlərinin müəyyən edilməsi ailə üzvlərini eyni maliyyə öhdəlikləri və məqsədləri ətrafında bir araya gətirir. Bu mərhələdə açıq ünsiyyət qurmaq, mövcud maliyyə şərtlərini müzakirə etmək, hər kəsin ehtiyac və istəklərini başa düşmək vacibdir.
Evdəki resurslarla ailə büdcəsinin planlaşdırılması arasında birbaşa əlaqə var. Başqa sözlə, gəlirlər kifayət qədər olduqda, əsas və ixtiyari xərclər üçün bir növ yol xəritəsi tərtib edilə bilər. Xərcləmə vərdişlərini nəzərdən keçirmək ailə büdcəsinin yaradılmasında mühüm addımdır. Bu mərhələdə ailənin etdiyi xərclərin hər biri araşdırılır. Alış-veriş vərdişləri, çöldə yemək tezliyi, abunələr və əyləncə xərcləri kimi təfərrüatlar qiymətləndirilir. Bununla da, xərclərimizə diqqət yetirmək və qənaət edə biləcəyimiz sahələri müəyyənləşdirmək mümkün olur.
- Ailə büdcəsini formalaşdıran zaman hansı məqamlara diqqət göstərmək lazımdır?
- Bəzən ailə büdcəsinə töhfə vermək və ödənişləri asanlaşdırmaq üçün kredit kartlarından istifadə edilir ki, bu diqqət göstərilməsi olduqca vacib olan ən önəmli məqamlardan biridir. Bununla belə, kredit kartından istifadə edərkən ehtiyat tədbirlərinə əməl edilməsi çox vacibdir. Əks halda, borclar gəlirləri üstələyə, bununla yüksək faiz xərcləri ilə üzləşə və ailənin maddi sağlamlığına zərər verilə bilər. Borcun effektiv idarə edilməsi üçün kredit kartı seçərkən bəzi məqamlara diqqət yetirmək lazımdır. Məsələn, illik və ya alış-veriş faiz dərəcəsinin sabit və ya dəyişkən olduğunu öyrənmək, maliyyə institutları arasında dəyişən kredit kartı xərclərini nəzərdən keçirmək, gündəlik xərclərdə daha çox nağd pul istifadə etməyə çalışmaq lazımdır.
Təcili yardım fondu ailənin gözlənilməz xərclərə və maliyyə böhranlarına qarşı maliyyə dayağıdır. İş itkisi, qəza, kirayə haqqının artması və müxtəlif faktorların təsirindən yaşayış sahəsinin zədələnməsi kimi hallarda təminat verir. Buna görə də, illik və ya aylıq ailə büdcəsi yaradarkən, gəlirin bir hissəsini təcili yardım fonduna ayırmaq lazımdır. Bu fond ailə üzvlərinə borc yükü olmadan çətin dövrlərdən keçməyə kömək edir ki, burada toplanan məbləğ ailənin ən azı 3-6 aylıq yaşayış xərclərini qarşılamağa kifayət etməlidir.
Bayramlara, xüsusi günlərə və əyləncə xərclərinə nəzarət etmək lazımdır.
Ailə büdcəsinin hesablanmasına yalnız məcburi xərclər daxil edilmir. Eyni zamanda bayram, özəl gün və digər əyləncə xərcləri də qiymətləndirilir. Ailə büdcəsini formalaşdıran şəxslər eyni zamanda ailənin xoşbəxtliyini və rifahını qorumaq üçün bu xərclərdə tarazlığı qorumağa diqqət yetirməlidir. Məsələn, bayram zamanı büdcəyə uyğun yaşayış yerləri seçmək, xüsusi günlərdə bahalı və ya ehtiyac olmayan bir şeyin hədiyyə edilməsi yerinə bir-birinizə lazım olan əşyalar almaq, bahalı məkanlarda deyil, evdə şənliklər keçirmək kimi ehtiyat tədbirləri görərək ailə büdcəsini qoruya bilərik.
Röyalə Xəyal
