2024-cü ilin noyabrında Ermənistan Müdafiə Nazirliyinin təqdim etdiyi yeni hərbi islahat konsepsiyası ölkədə geniş rezonans doğurdu. Bu sənəd Ermənistan ordusunun strukturunda və xidmət modelində radikal dəyişiklikləri nəzərdə tutur. Planın əsas məqamları məcburi hərbi xidmət müddətinin azaldılması, peşəkar orduya keçid və sosial təminatlarla müşayiət olunan yeni xidmət modelinin tətbiqidir. Lakin bu, yalnız hərbi məsələ deyil – islahatın arxasında həm daxili problemlər, həm də geosiyasi çalarlar durur.
Məqsəd ordunun daha çevik və peşəkar hala gətirilməsidir. 2027-ci ilə qədər məcburi xidmət müddətinin bir ilə endirilməsi, müqavilə əsasında xidmət edən hərbçilərin isə əsas qüvvə kimi formalaşdırılması nəzərdə tutulur. Ermənistan Müdafiə Nazirliyinin təqdim etdiyi "Vətənin Müdafiəçisi" adlı proqram çərçivəsində hərbçilərə yüksək əməkhaqqı, mənzil və digər sosial təminatlar vəd edilir. Bu proqram cəmiyyətdə orduya marağı artırmaq və gəncləri peşəkar hərbi karyeraya cəlb etmək məqsədi güdür.
İslahatın reallaşdırılması bir sıra ciddi problemlərlə qarşılaşır. İlk növbədə, şəxsi heyət çatışmazlığı mövcuddur. Artıq indidən Ermənistan orduya çağırışçı cəlb etməkdə çətinlik çəkir. Parlament üzvlərinin bəyanatlarına görə, insan və maliyyə resurslarının məhdudluğu bu keçidi ciddi şəkildə ləngidə bilər. Peşəkar orduya keçid üçün böyük maliyyə sərmayələri, müasir texnika və təlim infrastrukturu tələb olunur. Ermənistanınsa 800 milyon dollarlıq müdafiə büdcəsi bu tələbləri qarşılamaqdan çox uzaqdır.
Ermənistanın ordusunda aparılan dəyişikliklər Azərbaycan və Türkiyə tərəfindən diqqətlə izlənilir. Azərbaycanın davamlı təzyiqi fonunda bu islahatlar Bakıya güzəşt kimi qəbul edilə bilər. Azərbaycan artıq uzun müddətdir ki, Ermənistanın demilitarizasiyasını sülhün təmin olunması üçün əsas şərt kimi irəli sürür.
Eyni zamanda, Rusiya da bu proseslərə həssas yanaşır. Ermənistanın hərbi texnikasının əksəriyyəti Rusiyadan tədarük edilir və Moskva bu təchizatın Ermənistanın təhlükəsizlik potensialını təmin etdiyini bildirir. Qərb isə Ermənistanın hərbi sahədə müstəqilliyini artırmaq üçün dəstək verəcəyini bəyan etsə də, bu yardımın real nəticələri sual altındadır.
Bu islahatların Ermənistan hökumətinin seçkiqabağı strategiyasının bir hissəsi olduğu da iddia edilir. Keçmişdə də hərbi xidmət müddətinin azaldılması məsələsi ictimai rəyi manipulyasiya vasitəsi kimi istifadə olunub. Lakin bu dəfə xalq arasında bu vədlərə inam azalıb. Müxalifət bu planları "riskli və səmərəsiz" adlandırır, hökumət isə bu iddialara qarşı əsaslandırılmış cavab verə bilmir.
Hazırda Ermənistan ordusunun şəxsi heyəti 44 min nəfərdən ibarətdir, onların yarısı məcburi hərbi xidmət keçən çağırışçılardır. Ordunun maddi-texniki bazası isə 2020-ci il müharibəsindən sonra ciddi itkilərə məruz qalıb. Müasir hərbi texnika istehsalı mövcud deyil və Ermənistan tamamilə xarici tədarükdən asılı vəziyyətdədir.
Bu dəyişikliklər Ermənistanın həm daxili vəziyyətinə, həm də regional münasibətlərinə ciddi təsir göstərəcək. İslahatın uğursuzluğu ölkədə sosial və siyasi gərginliyi artıracaq. Bununla belə, müsbət nəticələr əldə olunacağı təqdirdə Ermənistan ordusu daha müasir və çevik qüvvəyə çevrilə bilər. Lakin indiki şəraitdə bu islahatların nə dərəcədə uğurla həyata keçiriləcəyi ciddi sual altındadır. Ermənistan zəif iqtisadiyyatı və geosiyasi təzyiqlər fonunda bu iddialı məqsədləri reallaşdırmaq üçün güclü siyasi iradə və xarici dəstəyə ehtiyac duyur.
Peşəkar orduya keçid Ermənistanda uzun illərdir ki, gündəmin əsas mövzularından biri olaraq qalır. 44 günlük müharibədən sonra ölkənin hərbi sahədəki zəifliklərini aradan qaldırmaq və ordunun modernləşdirilməsi prosesinə başlamaq hökumətin prioritetlərindən biri kimi təqdim olunur. Lakin bu islahatın maliyyə, sosial, kadr və geosiyasi aspektləri geniş müzakirələrə səbəb olur və onun reallaşdırılması ciddi suallar doğurur.
Hazırkı durumda peşəkar orduya keçid böyük maliyyə dəstəyi tələb edir. Müqaviləli hərbçilərin maaşları hazırda orta hesabla 400-600 dollar civarındadır və bu rəqəmin ən azı iki dəfə artırılması zəruridir ki, peşəkar kadrları orduya cəlb etmək mümkün olsun. Eyni zamanda, sosial təminatlar - pensiya proqramları, tibbi sığorta, mənzil güzəştləri - bu cür hərbçilərin motivasiyasını artırmaq üçün vacibdir. Ancaq iş bununla bitmir: peşəkar hərbçilərin yüksək səviyyədə təlim görməsi üçün hər bir hərbçiyə təxminən 10-15 min dollar sərf etmək lazımdır. Bütün bu xərclər Ermənistanın müdafiə büdcəsini ən azı 1,5-2 milyard dollara çatdırmağı tələb edir, halbuki 2024-cü ildə bu büdcə cəmi 800 milyon dollardır.
İslahat yalnız maliyyə baxımından deyil, həm də ictimai və siyasi çətinliklərlə üzləşir. Müxalifət bu təşəbbüsü hökumətin seçkiqabağı manevri kimi qiymətləndirir. Onların fikrincə, peşəkar orduya keçid və hərbi xidmət müddətinin qısaldılması ilə bağlı vədlər, əslində, 2026-cı ildə keçiriləcək parlament seçkiləri öncəsi seçiciləri manipulyasiya etmək məqsədinə xidmət edir.
Müxalifətin əsas arqumentlərindən biri odur ki, ordunun ixtisarı Ermənistanın müdafiə qabiliyyətini zəiflədir və Azərbaycanın maraqlarına uyğun bir addımdır. Bu yanaşma geniş ictimai narazılığa səbəb olur, çünki cəmiyyət bu islahatları ölkənin təhlükəsizliyinə ciddi təhlükə kimi görür.
Ermənistanın geosiyasi mövqeyi də bu islahatları çətinləşdirir. Rusiya, ölkənin əsas hərbi müttəfiqi olaraq, Ermənistan ordusunun zəifləməsini və ya Qərb standartlarına keçidini dəstəkləməyə bilər. Digər tərəfdən, ABŞ və Avropa İttifaqı demokratik və hərbi islahatlara dəstək verməyə hazırdır, lakin bu, Ermənistanın Rusiyadan daha çox uzaqlaşması ilə nəticələnə bilər. Azərbaycanın isə sərhədyanı bölgələrdə Ermənistan qoşunlarının ixtisarını tələb etməsi vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirir və cəmiyyətdə bu addımların Bakının təzyiqlərinə təslim olmaq kimi qiymətləndirilməsinə səbəb olur.
Ordunun islahatı üçün kadr məsələsi də böyük problem olaraq qalır. Ermənistanın hər il ordunun ehtiyaclarını yalnız qismən təmin edə biləcək qədər çağırışçısı var və ölkədəki demoqrafik böhran bu problemi daha da ağırlaşdırır. Hazırda müqaviləli hərbçilərin əməkhaqqı qonşu ölkələrlə müqayisədə xeyli aşağıdır ki, bu da peşəkar kadrlara tələbatın ödənilməsini çətinləşdirir.
İslahatların həyata keçirilməsi üçün Ermənistanın 2027-ci ildən əvvəl uğur qazanması real görünmür. Hətta ən yaxşı ssenaridə belə, bu prosesin 2030-cu ilə qədər uzana biləcəyi bildirilir. Xarici maliyyə dəstəyinin vacibliyi də vurğulanır, lakin bu, Ermənistanın Qərbdən asılılığını artırmaqla yanaşı, Moskvanın qəzəbinə səbəb ola bilər.
Bütün bu çətinliklər fonunda Ermənistan ordusunun islahatı nəinki texniki və maliyyə məsələsidir, həm də ölkənin gələcək geosiyasi mövqelərinin formalaşmasında mühüm rol oynayan strateji bir qərardır. İslahatlar uğurla həyata keçirilməsə, bu təşəbbüslər yalnız kağız üzərində qalan bir iddiaya çevriləcək. Lakin hökumət lazımi maliyyə mənbələri tapıb bu təşəbbüsü reallaşdıra bilsə, Ermənistan öz ordusunu müasirləşdirərək, regiondakı geosiyasi oyunlarda daha güclü mövqe əldə edə bilər. Bu isə böyük ölçüdə siyasi iradədən və düzgün qərarların qəbul edilməsindən asılıdır.
Ermənistan ordusunun islahatları ölkənin müdafiə qabiliyyətini artırmaq və ordunu müasirləşdirmək üçün atılan mühüm addım kimi təqdim olunsa da, bu proses maliyyə məhdudiyyətləri, kadr çatışmazlığı və geosiyasi təzyiqlər səbəbindən ciddi suallar doğurur. Hökumət bu islahatların icrasında həm daxili ictimai dəstəyi qazanmağa, həm də xarici tərəfdaşlarla balanslı əməkdaşlıq qurmağa çalışır. Lakin mövcud problemlər bu məqsədə nail olmağı çətinləşdirir.
Ermənistanın müdafiə büdcəsinin son illərdə artırılmasına baxmayaraq, bu, islahatların tam həyata keçirilməsi üçün yetərli deyil. 2024-cü ildə müdafiə büdcəsi 500 milyard dram, yəni təxminən 1,25 milyard dollar təşkil edir. Bu rəqəm qonşu Azərbaycan və Türkiyənin müdafiə xərcləri ilə müqayisədə əhəmiyyətli dərəcədə aşağıdır.
Azərbaycanın müdafiə büdcəsi 3,3 milyard dollar, Türkiyəninki isə 25 milyard dollardan çoxdur. Ermənistan hökumətinin xarici borclanma imkanları isə aşağı kredit reytinqi və dövlət borcunun ÜDM-in 65%-nə çatması səbəbindən məhduddur. Bu, əlavə maliyyə mənbələrinin cəlb olunmasını çətinləşdirir və islahatların həyata keçirilməsi üçün lazımi maddi dəstək təmin edə bilmir.
2020-ci il müharibəsi Ermənistan ordusunda dərin yaralar buraxıb. İnsan itkisi ilə yanaşı, təcrübəli kadrların ölkədən köçməsi və demoqrafik problemlər orduda ciddi çatışmazlıq yaradıb. Ordunun yenidən qurulması üçün təcrübəli mütəxəssislərə ehtiyac olsa da, mövcud hərbi təhsil sistemi müasir standartlara cavab vermir. Bundan əlavə, "Transparency International"ın məlumatlarına görə, orduda geniş yayılmış korrupsiya islahat prosesinə mane olan əsas amillərdən biridir.
Ermənistan ordusunun islahatları geosiyasi müstəvidə İrəvan üçün ciddi problemlər fonunda təqdim olunub.
Rusiya və Qərb arasında balans saxlamaq zərurəti hökuməti mürəkkəb seçim qarşısında qoyur. Moskvanın Ermənistana silah tədarükünü azaltdığı və KTMT-nin Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsində təsirsiz qaldığı bir şəraitdə İrəvan, Qərbin dəstəyinə daha çox ümid edir. Lakin ABŞ və Avropa İttifaqının yardımı əsasən humanitar layihələr və hərbi təlimlərlə məhdudlaşır. Bu arada, Qərblə yaxınlaşma cəhdləri Rusiyanın təzyiqini artırır, bu da Ermənistanın geosiyasi vəziyyətini daha da mürəkkəbləşdirir.
Baş nazir Nikol Paşinyanın hökuməti üçün ordunun islahatı yalnız hərbi deyil, həm də siyasi məqsəd daşıyır. Hökumət islahatlar vasitəsilə cəmiyyətdə etimadı bərpa etməyi və müxalifətin tənqidlərinə qarşı dayanıqlığını artırmağı planlaşdırır. Lakin cəmiyyətin böyük bir hissəsi bu təşəbbüslərə skeptik yanaşır. Son sorğular göstərir ki, əhalinin 65%-i hökumətin müdafiə və təhlükəsizlik məsələlərində uğuruna inanmır. Müxalifət də ordunun islahatı məsələsini hökuməti tənqid etmək üçün fəal şəkildə istifadə edir, islahatların effektivliyinə dair şübhələr yayır və onları Azərbaycanın maraqlarına uyğun bir siyasət kimi təqdim edir.
Ordunun islahatını uğurla həyata keçirmək üçün Ermənistan hökumətinə bir neçə mühüm addım atmaq tövsiyə olunur. İlk növbədə, müdafiə büdcəsi əhəmiyyətli dərəcədə artırılmalı, hərbi qulluqçuların maaşları və sosial təminatları yenidən nəzərdən keçirilməlidir. Mənzil güzəştləri, tibbi sığorta və layiqli pensiyalar kimi sosial dəstək mexanizmləri hərbi xidməti daha cəlbedici edə bilər. Bununla yanaşı, islahatların şəffaf şəkildə həyata keçirilməsi ictimai narazılığı azaltmağa kömək edər. Beynəlxalq əməkdaşlıq gücləndirilməli, xarici maliyyə yardımı və müasir texnologiyaların cəlb olunması ilə ordunun modernləşdirilməsi sürətləndirilməlidir.
Ermənistan ordusunun islahatı ölkənin müdafiə sistemini modernləşdirmək və regiondakı geosiyasi çağırışlara cavab vermək baxımından həyati əhəmiyyət kəsb edir. Lakin bu proses təkcə maliyyə vəsaitlərinin artırılması deyil, həm də strateji yanaşma və güclü siyasi iradə tələb edir. İslahatın uğurla həyata keçirilməsi cəmiyyətin inamını bərpa etməklə yanaşı, Ermənistanın təhlükəsizlik sahəsindəki zəifliklərini aradan qaldıra bilər. Əks halda, bu təşəbbüs yalnız boş siyasi bəyanat olaraq qalacaq və cəmiyyətdəki mövcud narazılığı daha da dərinləşdirəcək.
Məsələnin ciddiliyi və həlli yolları üç əsas istiqamətdə cəmləşir. Birincisi, maliyyə dəstəyi olmadan heç bir islahatın həyata keçirilməsi mümkün deyil. Ermənistanın hazırkı büdcə imkanları islahatlar üçün yetərli deyil və beynəlxalq qrantların cəlb edilməsi, vergi sisteminin modernləşdirilməsi kimi əlavə maliyyə mənbələrinin axtarışı vacibdir. Müdafiə büdcəsinin artırılması yalnız ordunun maddi-texniki bazasının yaxşılaşdırılması deyil, həm də hərbçilərin sosial təminatlarının gücləndirilməsi üçün əsas şərtdir.
İkinci əsas istiqamət isə kadr siyasətinin yenidən qurulmasıdır. Peşəkar hərbçilərin orduda xidmətə cəlb edilməsi, maaşların artırılması, korrupsiya ilə mübarizə və hərbi təhsilin müasir standartlara uyğunlaşdırılması kimi addımlar bu sahədə prioritetdir. Hazırkı durumda Ermənistan ordusunda təcrübəli kadrların çatışmazlığı və hərbi təhsilin zəifliyi ciddi problem olaraq qalır. Təcrübəli mütəxəssislərin hazırlanması və onlara uyğun iş şəraitinin təmin olunması ordunun döyüş qabiliyyətinin artırılmasında mühüm rol oynayacaq.
Üçüncü və ən çətin məsələ geosiyasi balansın qorunmasıdır. Ermənistan uzun müddət Rusiya ilə hərbi əməkdaşlığa əsaslansa da, son illərdə bu münasibətlərdə gərginlik müşahidə olunur. Digər tərəfdən, Qərb ölkələri demokratik islahatlara dəstək verməyə hazırdır, lakin bu dəstək əsasən humanitar və məhdud xarakter daşıyır. Ermənistanın təhlükəsizlik siyasətində tarazlıq yaratmaq üçün yalnız bir müttəfiqdən asılılığa son qoyulmalı və Rusiya, Qərb və digər tərəfdaşlarla əməkdaşlıq diversifikasiya edilməlidir.
Nikol Paşinyan hakimiyyəti bütün bu problemlərin öhdəsindən gələ biləcəkmi?
Sual ritorik, cavab isə mücərrəddir...
