Müharibə cinayətləri bəlli olduğu kimi savaş qanunlarının və adətlərinin ciddi şəkildə pozulmasıdır. Bu da çox vaxt fərdlər, cəmiyyətlər və beynəlxalq ictimaiyyət üçün ağır nəticələrlə nəticələnir.
Soyqırım, işgəncə və mülki şəxslərə qarşı qəsdən hücumlar kimi aktları ehtiva edən bu cinayətlər münaqişənin dərhal sonrakı nəticələrindən sonra da çox uzaqkı dövrləri əhatə edir və uzunmüddətli nəticələrə malikdir. Müharibə cinayətlərinin nəticələri müxtəlif səviyyələrdə, qurbanların psixoloji və fiziki iztirablarından beynəlxalq hüquqa, qlobal sülhə və insan hüquqlarına qədər geniş ölçüdə öz təsirlərini göstərir.
Savaş cinayətlərinin icraçılarının məsuliyyətə cəlb edilməməsi beynəlxalq hüququ sarsıdır
Müharibə cinayətlərinin ən ani və görünən nəticəsi onların fərdlərə və cəmiyyətlərə verdikləri böyük iztirablardır. Çox vaxt bu cinayətlərin ən ağır yükünü daşıyan mülki şəxslər ayrı-seçkilik etmədən bombardmanlar, işgəncə və kütləvi edamlar da daxil olmaqla, ağlasığmaz zorakılığa məruz qalırlar. Müharibə cinayətlərinin dəhşətləri sağ qalanlara ömür boyu davam edə biləcək fiziki və emosional izlər buraxır. Ailələr parçalanır, cəmiyyətlər məhv edilir və bütün nəsillər psixoloji cəhətdən zədələnə bilir. Məsələn, Ermənistanın Xocalı qətliamı və digər soyqırımları kimi etnik təmizləmə cinayətləri minlərlə günahsız insanın ölümü ilə nəticələndi. Sağ qalanların, xüsusən də qadınların və uşaqların yaşadıqları emosional travma bu günə qədər təsirini göstərməkdə davam edir, çünki psixoloji yaralar fiziki bərpa səyləri ilə yanaşı davam edir.
Müharibə cinayətlərinin ən narahatedici nəticələrindən biri qanunun aliliyinin pozulmasıdır, xüsusən də bu cür cinayətlərə görə məsuliyyət daşıyanlar çox az və ya heç bir məsuliyyətlə üzləşmədikdə bu hal özünü göstərir. Burada yenə xüsusi qeyd edilməlidir ki, Ermənistan 30 illik işğalçılıq siyasəti dövründə saysız-hesabsız cinayətlər törədib. Bu cinayətlər arasında Birinci Qarabağ müharibəsi dövründə 4 minə yaxın azərbaycanlının itkin düşməsi və onlara qarşı qeyri-insani rəftarları xüsusi yer tutur. Ermənistanın beynəlxalq cinayətkar olmasını azad olunan ərazilərdə aşkarlanan kütləvi məzarlıqlar da sübut edir. Xatırladaq ki, ilk olaraq Fərrux yüksəkliyində, Daşaltı kəndində, Xocavənd rayonunun Edilli kəndində kütləvi məzarlıqlar aşkar edildi. Daha sonra, Kəlbəcərin Başlıbel kəndində, Şuşa türməsinin ərazisində, Ağdam rayonunda, Kəlbəcərdə belə məzarlıqlar üzə çıxarıldı. Bir müddət əvvəl də Xocalı soyqırımının qurbanlarının bir hissəsinin kütləvi basdırıldığı ərazi aşkarlandı. Bütün bunlar erməni vandalizminin göstəriciləridir. Dəhşətlisi həm də odur ki, kütləvi məzarlıqda aşkar olunan cəsədlərdə zorakılıq halları aşkar olunub, insanların əli qandallı basdırıldıqları müəyyən edilib. Birinci Qarabağ müharibəsində 3890 vətəndaşımız Azərbaycan Respublikasının Əsir və itkin düşmüş, girov götürülmüş vətəndaşlarla əlaqədar Dövlət Komissiyasında itkin düşmüş şəxs kimi qeydiyyata alınıb. Onların qətlində indi Ermənistanda azad şəkildə gəzən bir sıra şəxlərin, əslən, sabiq prezidentlər Robert Köçəryanın Serj Sarkisyanın, keçmiş müdafiə naziri Seyran Ohanyanın iştirakı sirr deyil. Amma bu şəxslər hələ də əməllərinə görə layiqli cəzalarına çatmayıblar. Müharibə cinayətlərinin icraçıları məsuliyyətə cəlb edilmədikdə, bu cür hərəkətlərin münaqişə zamanı məqbul və hətta icazəli olduğu barədə təhlükəli fikir yaranır. Bu, beynəlxalq hüququ sarsıdır və soyqırım, müharibə və insanlığa qarşı digər cinayətlər kimi ağır hallara görə şəxsləri mühakimə etmək üçün nəzərdə tutulmuş Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi kimi hüquqi institutların etibarını zəiflədir.
Müharibə cinayətləri beynəlxalq sülh səylərinə əngəl törədir
Bir çox münaqişələrdə hərbi cinayətkarlar siyasi motivlər, resursların çatışmazlığı və ya dövlət institutlarının dağılması səbəbindən cəzasız qalırlar.Bu ədalətsizlik zorakılıq dövrünü alovlandıra bilər, burada cinayətkarlar daha çox vəhşiliklər törətmək üçün cəsarətlənirlər. Bundan əlavə, hesabatlılığın olmaması qurbanlar arasında ümidsizlik hissi yaradır və onlar öz əzablarının beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən tanınmadığını və ya qiymətləndirilmədiyini hiss edə bilərlər.
Müharibə cinayətlərinin sonucları zorakılığın bilavasitə sonrakı nəticələrindən kənara çıxır, təsirə məruz qalan ölkələrin sosial quruluşuna və iqtisadi strukturuna dərindən təsir edir. Müharibə cinayətlərindən sonra cəmiyyətlər tez-tez dərin parçalanmalar, inamsızlıq və sosial birliyin pozulması ilə mübarizə aparırlar. Bu cinayətlərin törətdiyi dağıntıların aradan qaldırlması onilliklər çəkə bilər. İqtisadi baxımdan, müharibə cinayətləri bir ölkənin infrastrukturunu və iqtisadiyyatını məhv edə bilər. Mülki hədəflərə, o cümlədən xəstəxanalara, məktəblərə və bazarlara hücumlar çox vaxt vətəndaşların sağ qalması və rifahını təmin etmək üçün lazım olan qurumları məhv edir. Milli iqtisadiyyatlar münaqişədən sonra yenidənqurma işlərinin maliyyə xərclərini bərpa etmək üçün mübarizə apardıqlarından bərpa çox vaxt yavaş olur. Bir çox hallarda, müharibə cinayətlərinin davamlı təsirləri – köçkünlük, əmlakın məhv edilməsi, ticarət və sənayenin dağılması – oniliklər boyu iqtisadi artımı ləngidir. Qlobal səhnədə müharibə cinayətləri beynəlxalq sülh və sabitlik üçün geniş nəticələrə malikdir. Vəhşiliklər baş verdikdə, zorakılığı dayandırmaq və asayişi bərpa etmək cəhdi ilə ya sülhməramlı qüvvələr, ya da hərbi müdaxilə vasitəsilə xarici güclərin prosesə daxil olması halalrı yaşanır. Lakin bu müdaxilələr bəzən münaqişələri gücləndirə, yeni gərginlik yarada və ya qonşu regionlarda qeyri-sabitliyə səbəb ola bilər. Suriyada baş verənlər bunun real sübutlarından biridir. Bundan əlavə, müharibə cinayətlərinin baş verməsi beynəlxalq sülh səylərini sarsıdır. Bu da beynəlxalq sülh və təhlükəsizliyi qorumaq vəzifəsi daşıyan Birləşmiş Millətlər Təşkilatı kimi qlobal qurumların etibarına xələl gətirir. Müharibə cinayətlərinin yayılması, xüsusən də cəzasız qaldıqda, uzunmüddətli siyasi gərginlik yaradaraq, xalqlar arasında narazılıq və düşmənçilik yaradır. Beləliklə, müharibə cinayətlərinin nəticələri çoxşaxəlidir və dərin insan iztirablarını, qanunun aliliyinin pozulmasını, uzunmüddətli sosial və iqtisadi çağırışları və qlobal səhnədə sabitliyin pozulmasını əhatə edir. Bununla belə, müharibə cinayətləri həm qurbanlar, həm də onlara dözən cəmiyyətlər üzərində dərin izlər buraxsa da, ədalət axtarışı münaqişədən sonra sağalma və cavabdehlik üçün güclü qüvvə olaraq qalır. Ermənistanın törətdiyi cinayətlərin beynəlxalq müstəvidə ifşa olunması istiqamətində Azərbaycan dövləti xüsusi fəallıq göstərir. Şübhəsiz ki, Ermənistanın müharibə cinayətləri cavabsız qalmayacaq. Dövlət tərəfindən bu cinayətlər sənədləşdirilərək müvafiq beynəlxalq təşkilatlara təqdim olunur. Ermənistan törətdiyi bütün cinayətlərinə görə cəzasını almalıdır və alacaq. Bu, ədalətin bərpası üçün də mühümdür.
Nahid SALAYEV
Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyilə çap olunur.
