Bilməyənlərin nəzərinə çatdırım ki, ekologiya kəlməsi yunanca "oikos" sözündəndir, ev deməkdir. Bu kəlməni dünyaya aid etdikdə, söhbətin evimizdən, daha doğrusu, evimizin təmizliyindən getdiyini anlamamaq üçün adamda əqli qüsur olmalıdır.
İnsan digər canlılardan fərqli olaraq yaşamaq uğrunda mübarizədə təbiətin şərtlərinə uyğunlaşmaq əvəzinə, təbiəti öz şərtlərinə uyğunlaşdıran canlıdır. İnsanın təbiətə aqressiv müdaxiləsini, adətən elmi ədəbiyyatda sənaye dövründən hesablayırlar. Karbon kapitalizmi dövrünün başlanğıcı olaraq "sənaye tanrısı" deyə biləcəyimiz buxar mühərrikinin icadıyla dünya yeni bir əxlaqi çağa qədəm qoydu. Kölələrin inancı yerini ağaların, patronların inancına verdi. Kirlənmiş dünya "ağaların dini"nin dünyasıdır. Tanrıya itaət patrona itaətlə əvəzləndikdən sonra dünya nəhəng zibilxanaya çevrildi. Zibil eyni zamanda bərəkətləndi. Bu gün nəhəng şəhərlərdə çörəyi zibildən çıxan milyonlarla insan yaşayır. Bu gün basılmaz ölkələr çörəyi bol olan ölkələr deyil, zibili bol olan ölkələrdir. Evlərimiz zibildən düzəldilmiş əşyalarla doludur.
Bu gün bəşəriyyət dadlandırılmış zibillərlə qidalanır. Soyuducularımız hər gün reklam olunan bu cür zibillərlə doludur. İnsanlıq təbii gözəlliklərdən ayrılıb, gözəlləşdirilmiş zibilliklərdə eşələnir.
Bir sözlə, dünyada hər şeyin zibili çıxıb. "Gözəllik müsabiqələri" belə süni yolla gözəlləşdirilmiş qadın zibillikləridir.
İdealistlər hər nə qədər qəbul etməsələr belə, insanı digər meymun qruplarından ayırıb insana çevirən təbiətə ilk müdaxiləsi idi. Ovunu daşdan və ağacdan düzəltdiyi silahla ovlamağa başlayandan bəri insan təbiətə müdaxilə edir. İlk ovladığı donuz, ya da mamontdan sonra insan eynən, bizim məşhur Təpəgöz kimi təbiətin boynuna öhdəlik qoydu: hər gün özündə olanlarının ən yaxşılarını insan oğluna qurban verəcəkdi. Heyvanları əhliləşdirməklə təkcə təbii nizamı deyil, təbii əxlaqı da pozdu insan. Canavara hürməyi insan öyrədib. İtin əcdadı canavardı, canavar hürmür, canavar təbiətin şairidir, ya parçalayır, ya ulayır. Bu "təbiət şairi" insandan master dərslər alaraq öyrəndi hürməyi. Modern dinlərə qədər uzanan totemizm, fetişizm kimi inanclar insanın özü-özünü təbiətlə mükafatlandırıb, təbiətlə cəzalandırması düşüncəsindən doğmuşdu. Bütün eybəcərliklərini əxlaqiləşdirərək legitimləşdirən insan təbiətdən özünə əvvəlcə tanrılar düzəltmişdi, sonra kölələr. Köləlik çağı ilk eşşəyin əhliləşdirildiyi həftədən başlayır.
Bu gün klassik təbiət təsəvvürü yalnız cənnət və cəhənnəm illüziyalarında qalıb. və cəhənnəmə qayıtmaq, səfalı və cəfalı təbiətə qayıdışdır. İnsanın cənnət davası, əslində əl dəyməmiş, ekoloji cəhətdən pozulmamış təbiət davasıdır. Cənnətdə gözəl təbiətdən başqa nə var ki?! Cəhənnəm isə insanın müdaxilə edib korlaya bildiyi ekosistemdir. Eşitdiyimə görə, cəhənnəmdə günahkarları öləndən sonra diri-diri yandırmaq üçün krematorilər quraşdırılıb.
Freyd "Totem ve Tabu" əsərində insanın formalaşmasını üç əsas başlıq altında sıralayır: 1. Animistik dövr. İnsanın təbiətdən asılı olduğu, təbiətə mistik mənalar yüklədiyi dönəm. Miflər bu dönəmin sakinləriydilər. Bu dövrdə insanlar təbiət qarşısında bərabər idi. Tarix bu dövrü ibtidai icma adıyla arxivləşdirib. 2. Dini dönəm. Təbiətin bəşəri missiyası tanrılara ötürülür. Təbiət qarşısında bərabər olan insan tanrılar qarşısında kastalara bölünür. İnsan şüuru təbiətin fövqünə çıxır və fövqəltəbii güclərin varlığına tapınır. Təbiət insan şüurunda mistik gücünü və önəmini itirir. Tövratdan başqa dinlərə gələn bir əfsanə var. Allah müqəddəs kitabda varlıqların yaranma prosesini təsvir edərkən, Adəmi ən sonda yaratdığını, Həvvanı isə tək qalmaması üçün qulaq yoldaşı olaraq ona ürcah etdiyini deyir. Qadınların kişilərin baş-beynini aparması da ilahi missiyanın nəticəsidir. Qadın dil-boğaza qoymadan üyüdüb-tökmək üçün xəlq olunub, Tövrata görə. Adəm bütün varlıqlara ad qoyur. Bizim Dədə Qorqud Adəmin türk mifologiyasındakı səlahiyyətli nümayəndəsidir. Ad qoymaqla Adəm varlıq üzərində hökmranlıq qurur. Bu inanca görə, Allah bütün varlıqları insanlara xidmət etmək üçün yaratmışdır". Din təbiətin insanlar tərəfindən istismarını dəstəkləyir. Təbiətin yağmalanması bu dönəmdən başlayır. Qədim türklər suyu müqəddəs sandıqları üçün onu öz bədənlərinin kiriylə murdarlamasınlar deyə axar suda çimirdilər. Qədim inanclarda bizi törətdiyinə və yaşatdığına inandığımız totemlər - ağaclar, heyvanlar, dağlar, qayalar, Nil çayı, Qazlıq dağı modern inanclarda puç oldu. İnsan tanrını təbiətin yerinə qoymadı, fövqünə qoydu. Təbii, bioloji qanunauyğunluq bu zaman pozuldu. Tanrılar quldarlıq quruluşunu yaratdılar. 3. Psixoloji dönəm. Antroposentrik dövrdür. Tanrıların təbiətdən tutub aldıqları hakimiyyəti insanlar da tanrıların əlindən aldılar. Artıq dünyanın ağası insandır. Təbiət və onun mifləri, dinlər və onların tanrıları insanın xidmətçiləridir. İnsanın təbiət və tanrı üzərində hökmranlığıyla kapitalizm çağı başlayır. Bu dəfə təbii əxlaqla yanaşı, ilahi əxlaq da deformasiyaya uğradılır. "Çox istehsal et, çox qazan" prinsipi humanist bir vəhşiləşmənin əsasını qoyur. Bir vaxtlar meşəyə tapınan insan bu dövrdə meşənin üzərinə öz anasını tanımayan bir manqurt olaraq qayıdır. Nəticə bugünkü dünya mənzərəsidir.
Yeganə dəyərin pul olduğu dünya əxlaqlı ola bilməz.
Elm adamları 2050-ci ildə 75 faiz insanın su qıtlığıyla üzləşəcəyini proqnozlaşdırırlar. Türk bioloq Əli Dəmirsoy "2035. Sonun başlanğıcı" kitabında yazır ki, hər il dünya əhalisi 76 milyon nəfər artır. Su isə dünya yaranandan nə qədər idisə o qədərdir. Bir göl düşünün, hər il suyunu içənlərin sayı 76 milyon artır. O, göl qurumayacaq, sadəcə, su hamıya çatmayacaq. Hesablamalara görə, dünyanı, heç olmasa, 250 il öncəki halına qaytarmaq üçün, ən azı, 143 trilyon dollar pul tələb olunur.
Sözsüz ki, özünün deyil, bəşərin taleyini düşünən insanlar həmişə olub, bu gün də var. 1960-cı illərdən başlayaraq bu cür adamların yaratdığı "ekoloji sənət" deyə yeni bir janr da yaranıb. Ekotənqid deyə sosioloji bir sahə formalaşıb.
Qısa formada "ekologiya" və "tənqid" sözlərinin birləşməsindən yaranan bu yeni ədəbi tənqid 1990-cı illərdə Amerikada ortaya çıxıb. Dünyanın çirklənməsində müstəsna "xidmətləri" olan ölkədə. Bu ədəbi konsepsiya ilk dəfə 1978-ci ildə Amerika akademiki və ədəbiyyatşünası Vilyam Ruekert tərəfindən yazılmış "Ədəbiyyat və Ekologiya: Ekotənqid üzərinə bir esse" adlı məqalədə dilə gətirilib. Müəllif bu termini antroposentrik, müstəmləkəçi təfəkkürün bütün kainat, o cümlədən, insan üçün yaratdığı böyük təhlükəyə və bu təhlükənin qarşısını almaq üçün ədəbiyyatın üzərinə düşən vəzifələrə diqqət çəkmək üçün işlədib.
Günümüzdə ekotənqid cərəyanının içindən:
1. Qadını və təbiəti eyni şəkildə araşdıran "ekofeminizm".
2. Təbiətin insan psixologiyası ilə sıx əlaqəsini araşdıran "ekopsixologiya".
3. Post-müstəmləkə dövrünün ədəbiyyat nəzəriyyəsi ilə ekoloji tənqid nəzəriyyəsini birləşdirən və mətnləri imperializm, güc münasibətləri və istismar olunan təbiət kontekstində araşdıran "Postkolonial ekotənqid".
4. Musiqi, mədəniyyət və təbiət anlayışlarını mətn və ya ifa olunan əsərlərdə birləşdirərək musiqi, səs və təbii mühit arasındakı əlaqələri araşdıran "ekomuzıkologiya".
5. Şəhərlərin ekoloji problemlərinin bədii mətnlərdə necə çatdırıldığını araşdıran "urbanistik ekotənqid".
6. Ətraf mühitin çirklənməsinin qarşısının alınması, təbiətin və təbii sərvətlərin qorunması və yaxşılaşdırılması, ekoloji məhkəmə qərarları kimi mövzulara diqqət yetirən "ekoloji hüquq" kimi istiqamətlər çıxıb və formalaşıb.
İnsanmərkəzçiliyi rədd edən "Dərin ekologiya" nəzəriyyəsinin ən qatı tərəfdarlarından biri, Norveç filosofu Arne Ness mövzunu fəlsəfəyə daşıyaraq, "ekoloji mən" deyə yeni bir mənlik növü təklif edir. Nədir "ekoloji mən?" İçində insanın özündən başqa bütün digər canlıların olduğunu əks etdirən bir "mən"lik. Təbiətin insanın çölündə deyil, içində mövcud olması ideyası. Mistiklərin "Bir mən vardır məndə məndən içəri" düşüncəsi narsistik düşüncədir. İnsanın özünü öz içinə doğru çoxaldan, böyüdən düşüncədir. İnsanın özünü allahlaşdırması iddiasıdır. İnsan içindəki allahın qeydinə qala-qala təbiəti unutdu. Əlbəttə, bu sözlər kimlərinsə qulağına xoş gəlməyə bilər, amma ağaca tapınan əcdadlarımız bu gün allaha tapınan törəmələrinin meşələrə tutduğu divanı görsəydi, doğub-törədiyinə peşman olardı. Arne Ness, bir növ, bu mistik düşüncənin əleyhinə çıxır və insanın içindəki cürbəcür "mən"lərin ərazilərində "təbiət məni"nə, ekoloji mənliyə də yer ayrılmasını tələb edir. İnsanlığın yenidən ağaca tapınmasının bəşəri faydasına diqqət çəkir. İnsanın içində təbiət yoxdursa, onun çölündə də təbiət olmayacaq. Qırılan ağacın, öldürülən heyvanın ağrısı insanın içində hiss olunmasa, çölündə də hiss olunmayacaq. Ağrı içdən gələn xəbərdarlıqdır.
1970-ci illərdə ingilis intellektual Qreqori Beytsonun elm aləminə təqdim etdiyi, təbiətlə mədəniyyətin, ümumən düşüncə və ətraf mühitin qarşılıqlı əlaqəsini vurğulayan "ağıl ekologiyası" və antropoloq Julian Stuart tərəfindən irəli sürülən "mədəni ekologiya" anlayışları "ədəbiyyat ekologiyası" anlayışının yaranmasına gətirib çıxardı. Ədəbi ekologiya anlayışının ilk şərhini 1972-ci ildə yazdığı "Sağ qalma komediyası" kitabında verən Cozef Miker insanı təbiətin yaratdığı yeganə ədəbi qəhrəman olaraq görür. Yəni bir növ, təbiət Şekspir, insan Hamletdir. Hamı səhnədə Hamleti alqışlayır, Şekspir yada düşmür. Hamlet öz yaradıcısını, Şekspiri nəhayət ki, səhnəyə dəvət etməlidir.
XVII-XVIII əsrlərdəki ilk dalğasında bədii və qeyri-bədii təbiət yazılarına diqqət yetirən, ikinci dalğasında insan və insanüstü varlıqlar arasındakı fərqin aradan qaldırılmasına çalışan ədəbiyyat dünyasında 2000-ci illərdən başlayaraq təbiət və ətraf mühitlə bağlı "ekofantastika", "təbiət mərkəzli ədəbiyyat", "ətraf mühit mərkəzli ədəbiyyat", "ekoloji fantastika", "yaşıl fantastika" yönlü ədəbi əsərlər yazılır. Məsələn, rus yazar Sergey Zalıginin "Ekoloji roman" əsərini, türk yazar Oya Baydarın "İt saxlayan uşaqların gecəsi" adlı distopiya janrında yazdığı romanı, holland intellektualı Rob Hengeveldin "Zibil kürə" əsəri, Karlo Petrinin "Terra Madre" əsəri, Stiven Mitenin "Susuzluq: Antik Dünyada Su və İqtidar", Amerika intellektualı Lester Braunun "Dünyanı necə qurutduq" əsərlərini oxucularımız COP-29 günlərində müxtəlif internet ünvanlarından tapıb oxuya bilərlər.
Mənim deyəcəklərim hələlik bu qədər.
Aqşin Yenisey
Ədəbiyyat qəzeti
