Dezinformasiya – qəsdən yayılmış, yanlış və ya çaşdırıcı məlumatdır. Dezinformasiyanın əsas məqsədi insanların fikirlərinə təsir etmək, onları manipulyasiya etmək və ya çaşqınlıq yaratmaqdır. Dezinformasiya adətən siyasi, iqtisadi, sosial və ya ideoloji məqsədlər üçün istifadə olunur.
Dezinformasiyanın xüsusiyyətləri:
- Yanlış məlumat – həqiqətə uyğun olmayan və ya qəsdən təhrif edilmiş informasiya.
- Qəsdən yayılması – dezinformasiya təsadüfən deyil, müəyyən məqsədlə yayılır.
- Manipulyasiya – insanların davranışlarını, inanclarını və ya qərarlarını yönləndirmək məqsədi daşıyır.
Dezinformasiyanın formaları:
- Saxta xəbərlər – həqiqət kimi təqdim olunan, lakin tamamilə uydurma xəbərlər.
- Montaj edilmiş şəkil və ya videolar – həqiqəti təhrif edən və ya yanlış məzmun yaradan redaktə olunmuş vizuallar.
- Kontekstdən çıxarılmış faktlar – müəyyən faktların təhrif olunmuş formada təqdim edilməsi.
- Şayiələr və uydurmalar – şəxslər və ya qurumlar haqqında əsassız məlumatlar.
Dezinformasiyanın təsirləri:
- Cəmiyyətdə çaşqınlıq və narazılıq yaradır.
- İctimai fikri manipulyasiya edir.
- Təhlükəsizlik problemlərinə yol aça bilər.
- Demokratiyanı və azad medianı təhdid edir.
Dezinformasiyaya qarşı mübarizə aparmaq üçün mənbələrin yoxlanması, media savadlılığı və fakt-yoxlama alətlərindən istifadə vacibdir.
Dezinformasiya ilə mübarizə həm fərdi, həm də ictimai səviyyədə görülməsi vacib olan tədbirlərdən ibarətdir. Bu mübarizə üçün aşağıdakı addımlar effektivdir:
1. Mənbələri yoxlamaq
- İlk mənbə: Məlumatın hansı mənbədən gəldiyini yoxlayın. Etibarlı və rəsmi mənbələrə üstünlük verin.
- Digər mənbələrlə müqayisə: Xəbəri bir neçə etibarlı mənbədən təsdiqləməyə çalışın.
- Müəllif haqqında məlumat: Məqalə və ya xəbərin müəllifinin kimliyini araşdırın.
2. Tənqidi yanaşma
- Xəbəri və ya məlumatı emosional qəbul etmədən əvvəl onun doğruluğunu araşdırın.
- Çox cəlbedici və ya şokedici məlumatlara qarşı ehtiyatlı olun.
3. Fakt yoxlama alətlərindən istifadə
- Faktların düzgünlüyünü yoxlamaq üçün fakt-yoxlama saytları və alətlərdən istifadə edin:
- Factcheck.org
- Snopes.com
- PolitiFact
- Google Reverse Image Search – şəkillərin mənbəyini yoxlamaq üçün.
4. Media savadlılığını artırmaq
- Təlimlər və kurslar: Media və informasiya savadlılığı ilə bağlı təlimlərdə iştirak edin.
- Düşüncə: Onlayn məzmunu düzgün təhlil etməyi öyrənin.
- İnsanlara maarifləndirmək: Dezinformasiyanın nə olduğunu və necə yayılmasını başqalarına izah edin.
5. Emosional və sensasiya xarakterli xəbərlərə qarşı diqqətli olmaq
- Yalan və ya şişirdilmiş xəbərlər adətən insanların duyğularını manipulyasiya etməyə çalışır.
- Hər hansı "şok xəbər" və ya emosional başlıqların arxasında duran həqiqəti araşdırın.
6. Sosial mediadan məsuliyyətli istifadə
- Paylaşmazdan əvvəl məlumatı dəqiq yoxlayın.
- Dezinformasiyanı yayan mənbələrə və səhifələrə qarşı diqqətli olun.
- Sosial mediada şübhəli xəbərlərə dair şərh yazaraq başqalarını xəbərdar edin.
7. Texnoloji alətlərdən istifadə
- İnternetdə filtrləmə və təhlükəsizlik proqramlarından istifadə edin.
- Deepfake və redaktə olunmuş şəkilləri tanımaq üçün texnologiyalardan faydalanın.
