İnsanın psixoloji sağlamlığında baş verən hər hansı problem ilk növbədə şəxsiyyətlərarası ünsiyyətə təsir edir, ictimai həyatı pozur, sonra isə orqanizmin fizioloji fəaliyyətində pozulmalara səbəb olur. Bu fizioloji pozulmalar baş ağrıları, qidalanma pozğunluqları və yuxu pozğunluqları kimi bir çox şəkildə baş verə bildiyi üçün, psixoloji problemlərin əlamətləri haqqında kifayət qədər bilgiyə sahib olmaq vacibdir.
Psixi və mənəvi sağlamlıq fiziki sağlamlığı tamamlayan vasitə kimi qəbul edilir. Sağlam həyat üçün psixoloji sağlamlıq da yaxşı olmalıdır. Psixoloji pozuntu ilk növbədə insanın davranış və vərdişlərində özünü göstərir. Psixoloji pozuntusu olan insanların davranışları fərqli ola bilər. Yaxşı psixologiya insanlara özlərini daha asan ifadə etməyə və daha keyfiyyətli və daha rahat həyat sürməyə kömək edir. Həyat keyfiyyətinin ən mühüm amillərindən biri psixi sağlamlıqdır. Sağlam insanda davranış nümunələri və standartları fərqlidir. Aşağı yaşayış səviyyəsi və psixoloji pozuntusu olan insanların bəzi ümumi davranışları var ki, məsələn, onlar qəzəblərini idarə etməkdə çətinlik çəkirlər, ani səslərə və hərəkətlərə qarşı daha həssas olurlar, onların iştahında artım və ya azalma olur, yuxu rejimi tamamilə dəyişir, özlərini heç vaxt xoşbəxt hiss etmirlər və heç nədən razı deyillər, xroniki yorğunluq və zəiflik yaşayırlar. Bütün bunlarla yanaşı, irəliləyən xəstəliklərdə huşunu itirmə, özündən getmə kimi əlamətlərlə də özünü göstərirlər.
Bəs insan psixologiyası niyə pozulur və biz psixologiyası pozulan insanlara necə kömək etməliyik?
Psixoloq Mələk Kərimli bildirir ki, insan psixologiyası həyatın bütün sahələrinə yaxından aiddir:
"Psixoloji problemlərin inkişafı və gedişi insanın qavrayışından, keçmiş həyat təcrübələrindən və gözləntilərindən asılı olaraq çox dəyişir və onların baş vermə səbəbi də insandan insana dəyişir. Bununla belə, bəzi problemlərin adətən müəyyən səbəblərdən meydana gəldiyini və oxşar simptomlarla irəlilədiyini söyləmək olar. Misal üçün, mövsümi depressiya demək olar ki, hər kəsdə payız-qış mövsümlərində rast gəlinən və günəş işığından məhrum olması səbəbindən inkişaf edəcəyi düşünülən bir problemdir. İnsanlarda tez-tez müşahidə olunan mövsümi depressiya əlamətləri ümumiyyətlə iştahın artması və ya azalması, yuxu pozğunluğu, şəxsi baxımın pozulması, konsentrasiyanın olmaması və uzun müddətli ümidsizlik hissi kimi əlamətlər şəklində özünü göstərir. Həm fərdi, həm də sosial baxımdan psixoloji sağlamlığa diqqət yetirilməlidir. Psixoloji pozğunluğun müxtəlif səbəbləri olsa da, onlar üçün bəzi ümumi səbəblər daxildir. Məsələn, daxili böhranlar, uşaqlıq travmaları, ətraf mühitə təsirləri, ikitərəfli əlaqələr, genetik kodlaşdırma, iş və məktəb həyatında böhranlar, həmyaşıd zorakılığı, aldatma və xoş niyyətdən sui-istifadə və s. İnsanın bütün daxili və ətraf mühit faktorlarından təsirlənərək psixologiyasının pisləşməsi mümkündür. Zədələnmiş psixologiyanı müalicə etmək, həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq və insanın sağlamlığına qovuşmasını təmin etmək insan həyatı üçün olduqca vacibdir. Qeyd etmək istəyirəm ki, psixoloji pozğunluqlar müxtəlif formalarda özünü göstərir. Bəzi psixoloji pozğunluqlar gizli simptomlarla, bəziləri isə aşkar simptomlarla irəliləyir. Psixi sağlamlıq pozğunluğunu göstərən simptomlara misal olaraq, yuxusuzluq və ya həddindən artıq yuxululuq, hər şeydən narazılıq, əzələ ağrıları, duş qəbul etmək kimi gündəlik işləri yerinə yetirməkdə çətinlik, iştahsızlıq və ya həddindən artıq çox iştahlılıq, təcrid olunmaq, emosional ifadə və özünü ifadə etməkdə zəiflik, ünsiyyət və qarşılıqlı əlaqədən qaçınmaq və s. kimi simptomları göstərmək olar. Bu simptomlardan birini və ya bir neçəsini göstərən insanların psixoloji pozğunluqlara malik olduğu və ya buna meylli olduğu görülə bilər. Psixoloji pozğunluqlara meylliliyi şəxsiyyət xüsusiyyətlərinə baxmaqla da başa düşmək olar. Bu tip pozğunluqlara meylli fərdlərin şəxsiyyət xüsusiyyətlərinə həddindən artıq fikirləşmə, obsesiflik, qısqanclıq, stresli olma, bədbinlik və etibarsızlıq daxildir. Bundan əlavə, disfunksional ailə quruluşuna sahib olmaq da psixoloji pozğunluqlara qarşı həssaslığı artırır. Şəxsiyyət xüsusiyyətlərimizlə yanaşı, həyat tərzimiz də psixoloji problemlərə meylli olmağımıza təsir göstərir. Balanslı qidalanmayan, yuxu rejimi olmayan, tez-tez qeyri-sağlam qidalar qəbul edən, idman etməyən, oturaq həyat tərzi keçirən, asosial olan insanların psixoloji problemlərə daha çox meylli olduğu araşdırmalarla da sübut olunub. Bir insanın psixoloji problemi olub-olmadığını öyrənmək üçün adətən insanın əhval-ruhiyyəsinin dəyişməsini izləmək və gündəlik işlərini yerinə yetirməkdə çətinlik çəkib-yetirmədiyini görmək kifayətdir. Ətraf mühitlə bağlı müşahidələrin nəzərə alınması və ekspert rəyinin alınması da proses haqqında aydın məlumat əldə etməyə kömək edir. Bu sahədə ən çox rastlaşdığımız suallardan biri də "psixoloji problemi olan şəxslərə necə davranmalıyıq?" sualıdır. İlk baxışdan asanlıqla cavablandırılan sual kimi görünsə də, bu sual psixi sağlamlıq mütəxəssisləri üçün cavab verməsi ən çətin suallardan biridir. İşin həqiqəti budur ki, xəstəni və sualı verən şəxsi kifayət qədər yaxşı tanımadan bu suala xəstə yaxınlarının gözlədiyi şəkildə cavab vermək mümkün deyil. Xəstə yaxınları çox vaxt həll yolu sayılan maddələrin maddə-maddə və ya resept kimi sadalanmasını gözləyirlər. Bu, asan nəticələri nəzərdə tutur - əgər bir şey səhv olarsa, o, düzəldiləcək və problem aradan qaldırılacaq. Ancaq təbii və səmimi görünməyən davranışların çox mənası yoxdur. Bəzi insanlar sevdikləri ruhi xəstəlik keçirdikləri zaman günahkarlıq hissi keçirirlər. Bəzi xəstələrin yaxınları günahkarlıq hissindən qurtulmaq və ya "lazım olanı etdim" kimi hiss etmək üçün aydın məsləhət gözləyirlər. Belə bir vəziyyət yaranarsa, xəstənin qohumu onun davamlı yanaşmasının altında yatan səbəbləri araşdırmalıdır. Psixi sağlamlıq mütəxəssisinin bu suala verdiyi hər hansı cavabın psixi sağlamlıq mütəxəssisinin dediyi kimi həyata keçirilməməsi ehtimalı yüksəkdir. Eyni məsləhət müxtəlif şəxsiyyət strukturları tərəfindən fərqli şəkildə şərh edilə bilər. Məsələn, son dərəcə vasvası olan və daha çevik davrana bilən bir insanın tövsiyələri həyata keçirmə tərzi çox fərqlidir. "Filankəsin vəziyyəti bizi çox narahat edir" kimi ifadələr xəstənin qohumunun psixi xəstəliyi yetərincə anlamadığını göstərir. Bu, xəstənin istəsə simptomlardan qaça, dayandıra və ya aradan qaldıra biləcəyi fərziyyəsinin edildiyini göstərir. Ancaq ruhi xəstəliyin əlamətləri insan tərəfindən könüllü olaraq istehsal olunmur ki, lazım olduqda tərk edilsin. Məsələn, adi qrip olan insanda hərarət normal bir xəstəliyin əlaməti olaraq ortaya çıxdığı kimi, depressiya olan xəstələrdə görülən maraq itkisi, heç nə etmək istəməmə kimi əlamətlər də eyni şəkildə ortaya çıxır. Nəticə etibarı ilə xəstəni necə müalicə etmək lazım olduğunun cavabı xəstəliyi, xəstəni və özünüzü bilməkdən asılıdır. Ən yaxşısı bu məsələlərdə əldə edilən bilik və təcrübəyə əsaslanaraq hərəkət etməkdirsə, əgər bir davranış istənilən nəticəni vermirsə, vəziyyəti nəzərdən keçirmək və bu davranışı dəyişdirməyə çalışmaq daha faydalı ola bilər. Digər tərəfdən, psixi sağlamlıq mütəxəssisinin tövsiyəsi işə yaramırsa və ya arzuolunmaz təsir göstərirsə, vəziyyət psixi sağlamlıq mütəxəssisi ilə müzakirə edilməlidir.
Qısacası, yaxınlarınızdan birinin psixoloji problemi olması sizin üçün çətin və yorucu ola bilər, ancaq unutmayın ki, onun dəstəyinizə hər zamankindən daha çox ehtiyacı var. Əsəbləşə bilərsiniz, psixologiyası pozulan insanın qəzəbi ilə qarşılaşa bilərsiniz, rədd oluna bilərsiniz, amma çalışın, yenə də onun yanında olmaqdan, onu dinləməkdən, onu anlamağa çalışmaqdan və dəstək olmaqdan əl çəkməyin".
Röyalə Xəyal
