Çoxqütblü dünya Cənubi Qafqazı azad və dinc regiona çevirə bilərmi?
Cənubi Qafqazda üç ölkə var – Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan. Və bu üçlük üç imperiya dövrünü yaşamış ölkələrlə əhatə olunub. Hər birinin öz maraqları var, irinin iri, kiçiyin kiçik. Qeyri-regional dövlətlərin müdaxilələri də mütəmadi xarakter alıb. Onlar da çalışırlar ki, qlobal maraqlarını tımin etsinlər, təsir dairələrini genişləndirsinlər. Regiona maraqlar çoxaldıqca bəzi problemlərin həlli də çətinləşir. Bəzən balanslaşdırılmış siyasi addımlar da çətinliklə atılır. Güclü Azərbaycan öz iradəsini ortaya qoyanda, gücsüz Ermənistan regiondan kənar qüvvələri dövrəyə gətirmək istəyir, birinin qucağındaykən digərlərinin qoynunda özünə yer düzəltməyə çalışır. Bu da regionda yeni qarşıdurmalar yaradır. Gürcüstan bu təcrübəni sınaqdan çıxarmaq istəsə də arzusu daşa dəyib, yenidən köhnə “sevgilisinə” qayıtmaq qərarına gəlib.
Cənubi Qafqazı “kiçik şahmat taxtası” da adlandırmaq olar. Region əsaslı siyasi, iqtisadi və geosiyasi sarsıntılardan keçir. Bir çox Qərb mərkəzləri və onların Gürcüstandakı apoloqları Ermənistanın Rusiyadan “dönüşünü”, xarici siyasətə çoxqütblü yanaşmanın inkişafı yolu ilə geosiyasi problemlərini həll etmək cəhdlərini məmnuniyyətlə qeyd edirlər. İyirmi ildir ki, Moskvanın qonşusunu hərbi və iqtisadi müdafiə etməli olduğuna özünü inandıran İrəvan birdən-birə məğlub və alçaldılmış vəziyyətdə qaldı. Əslində, öz taktiki yanlış hesablamalarının əksəriyyətində şimal strateji tərəfdaşını günahkar etməklə, erməni siyasi elitası “Qızılgül inqilabı”na başlayan Gürcüstanın yolu ilə getdi. O, bir tərəfdən iqtisadi baxımdan Moskva ilə flört edir, digər tərəfdən isə Qərbə ölkəni əhəmiyyətli siyasi və ideoloji təsirə açacağına söz verir. Tiflis üçün belə bir dastanın necə başa çatdığı hər kəsə aydındır - dövlət nə NATO-ya, nə də Aİ-yə üzv olmadı, Rusiya ilə vuruşdu və əlavə əraziləri itirdi və təbii ki, heç bir “vanil dağlar”a və ya sosial-iqtisadi cənnətə sahib ola bilmədi.
Ona görə də yaxşı olardı ki, Ermənistanda olanlar Rusiya ilə nəinki qardaşlıq münasibətlərindən danışsınlar, həm də faciəvi hadisələrdən və bu hadisələrin Gürcüstan cəmiyyətinə təsirindən qaçmaq üçün qonşu ölkənin yaxın tarixini fəal şəkildə öyrənsinlər. Müharibənin travmalarından hələ də özünə gələ bilməyən cəmiyyət “tunelin sonundakı işığa” (Qərb institutlarına giriş məhz belə təqdim olunurdu) ümidini qismən itirib və indi ağrılı hadisələri nəzərə almağa məcburdur. geosiyasi və qlobal proseslər. Sanki bir qapalı “Rusiya bizə kömək edəcək” paradiqmasından Ermənistan indi özünü gürcülərin tapdaladığı “Qərb bizə kömək edəcək” formulunda tapır. Amma nə Ermənistana, nə Gürcüstana Qərb, Rusiya, Çin, yaxud başqa fövqəldövlət kömək etməyəcək, çünki onların vətəndaşları və “özəlləşdirilmiş” cəmiyyət institutları, elitaları, çox vaxt cəmiyyətdən çox öz siyasi, maliyyə və ideoloji maraqlarına xidmət edən qurumlar və elitalar dövlətlərinə kömək etmirlər.
Səhv etməyin, siyasətin və beynəlxalq münasibətlərin əsasları dəyişməyib, sevgi və qardaşlıq, dəyər və fədakarlıq haqqında gözəl çıxışlar və bəyanatlar arxasında hər kəs öz şər niyyətinə görə deyil, öz mənafeyini və xalqın sosial-iqtisadi rifahını qorumaq prinsipi əsasında maksimum fayda və fayda əldə etməyə çalışır. Buna görə də, Cənubi Qafqaz “kiçik şahmat taxtası” kimi həmişə daha əhəmiyyətli oyunçular üçün lakmus sınağı olub, region belə olaraq qalır və yerli qüvvələr bunu dərk etməsələr və az-çox məqbul reallığı bərqərar etməyə çalışsalar, parçalanacaqlar. Gürcü elitası və cəmiyyətin əksər hissəsi bunu başa düşmək üçün çox vaxt itirdi və indi Ermənistanda da eyni proses gedir. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev tarixi və siyasi müstəvidə baş verənlərdən xəbərdar, məlumatlı dövlət xadimi, xalqının lideri kimi bunu çox gözəl anlayır. “Kiçik şahmat taxtası”ndakı digər ölkələrin maraqları o zaman qorunacaq ki, onların nümayəndələri öz ideoloji arzu və maraqlarına deyil, oyun qaydalarını anlamağa və cəmiyyətə xidmət etməyə başlasınlar.
Gürcüstan cəmiyyətinin və elitasının nisbətən kiçik bir hissəsinin nəhayət reallaşmamış əsas arzusu radikal qərbpərəstlik ideyalarının, yəni Qərbin, xüsusən də ABŞ-ın total hegemonluğunun təbliği, o cümlədən NATO/Aİ-nin Qərbə inteqrasiyasının gedən qatarına hansısa yolla tullamaq prinsiplərinə uyğun olaraq hansısa “tarixin sonu”na nail olmaq istəyidir. Elə həmin adamlar Cənubi Qafqazda rus hegemonluğunun sona çatmasından təbəssümlə danışırlar, unudurlar ki, bu, təkcə Rusiyanın regiondakı hegemonluğunun sonu deyil, ümumilikdə – bütövlükdə hegemonluq dövrünün sonudur. Beynəlxalq siyasət və qlobal proseslər qlobal və regional dominantlıq dövrünə qədəm qoyub ki, bu zaman tərəflərdən heç birinin hegemonluq statusu əldə etməyə gücü çatmır, həm də hamının razılığı yoxdur. Hegemonluq anlayışı iki prinsipə əsaslanır - total dominantlıq və oyunçuların əksəriyyətinin bu total hökmranlığa razılığı. Dünya əhalisinin əksəriyyəti Qərbin, xüsusən də ABŞ-ın hərbi-iqtisadi potensialını dərk etməklə yanaşı, ümumi maraqlara əsaslanaraq onunla razılaşıb. Əslində, sistem hər kəsə faydalar - bir növ “Roma sülhü” almağa imkan verib.
İndi Qərb birtərəfli qaydada dünyaya rəhbərlik edə bilmir. Üstəlik, artıq bununla bağlı tələb də yoxdur. Çin, Hindistan və ərəb sivilizasiyası kimi təkcə Qərbin deyil, həm də rus düşüncəsinin yeni təsir mərkəzləri və alternativləri meydana çıxıb. Hazırda Cənubi Qafqazda Türkiyə və Rusiyanın hökmranlığı, Qərbin hegemonluq əvəzinə qlobal hökmranlığını qoruyub saxlamaq cəhdləri, Çin və Hindistanın gec-tez güc balansını tamamilə dəyişəcəyi istəkləri var. Ərəb dövlətləri bütövlükdə yeni sivilizasiya modeli təklif edə biləcək son azadlığın və özünü kəşfin müəyyən tumurcuqlarını göstərir. Çoxqütblülük qlobal siyasəti daha riskli və münaqişəli edir, lakin eyni zamanda, getdikcə artan əhali sayına Qərbin inkişaf modelinin “qaçılmazlığından” və ya kommunizmə qarşı kapitalizm kimi Qərb fəlsəfəsinin artıq keçmiş qarşıdurmasından xilas olmağa imkan verir.
Ümumiləşdirsək, “kiçik şahmat taxtası” dövlətləri suveren təfəkkürün formalaşmasını başa çatdırmalı və hegemonluq dövrünün sonundan istifadə etməlidirlər. Çoxqütblülük ciddi alternativlər təqdim edir ki, bunlardan düzgün istifadə edilərsə, Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstana nəhayət, sakit və işğalın “qaçılmazlığından” azad olan region qurmağa imkan verə bilərlər.
Birini sındırdı, birini itirdi
Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyanın KTMT-ni boykot etməsi, görünür, Moskvanın zövqünə uyğun deyil. Minsk bəzən kifayət qədər kəskin reaksiya verir. Amma müdafiə blokunun digər üzvləri - Qazaxıstan, Qırğızıstan və Tacikistandan erməni tərəfinə qarşı heç bir şikayət yoxdur. Niyə? Paşinyan Lukaşenko ilə mübahisə etdi. Baş nazir açıq şəkildə bildirdi ki, Lukaşenko nə qədər ki, Belarusda hökmranlıq edəcək Minskə ayaq basmayacaq. Bu baxımdan Aleksandr Lukaşenkonu təbrik etmək olar. Amma Qazaxıstan lideri Kasım-Jomart Tokayev Paşinyanla çox isti münasibətlər saxlayır. Hətta İrəvana dövlət səfəri də edib. Astana dəfələrlə Paşinyana Bakı ilə barışıq məsələsində vasitəçilik xidmətlərini təklif edib, lakin KTMT-nin işini boykot etmək üçün heç bir iddia irəli sürmür.
Bütün bunların fonunda Qazaxıstanın cənubunda, Türküstan bölgəsində keçirilən “Sərhədsiz Qardaşlıq-III” təlimlərini qeyd etməmək mümkün deyil. Qazaxıstan Müdafiə Nazirliyinin mətbuat xidmətinin məlumatına görə, manevrlərin aktiv mərhələsində altı ölkənin xüsusi təyinatlı bölmələri quldur dəstəsini “məhv edib”. Bu “əməliyyat”da Qazaxıstan, Azərbaycan, Qətər, Pakistan, Türkiyə və Özbəkistandan olan döyüşçülər iştirak edib. Yəni burada KTMT-nin iyi də gəlmir. Bundan əlavə, bu il iyulun 3-də Astanada keçirilən ŞƏT sammiti zamanı üç dövlətin başçısı, Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan, Pakistanın baş naziri Şahbaz Şərif və Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev arasında qapalı görüş keçirilib. Ertəsi gün üç ölkənin xarici işlər nazirlikləri danışıqların təfərrüatlarını özündə əks etdirən birgə bəyanat yayıb. Türkiyə-Azərbaycan-Pakistan üçbucağındakı münasibətlərlə yanaşı, Ərdoğan, Əliyev və Şərif “Qəzza, Kipr, Kəşmir, İslamofobiya kimi regional və qlobal problemləri” müzakirə ediblər.
Görünən odur ki, Ankara, Bakı və İslamabad ittifaqı nəhayət yaranıb. Bəzi mərkəzlər bunun Hindistan və İrana qarşı yönəldiyini iddia edirlər. Rusiya sülhməramlılarının Qarabağdan çıxarılmasından və Ermənistandakı hərbi mövcudluğun azaldılmasından sonra hərbi baxımdan Bakı, Ankara və İslamabad Rusiyaya Cənubi Qafqaz və Orta Asiyadakı planlarına maneə kimi baxmır. KTMT-nin Mərkəzi Asiya üzvlərinə - Qazaxıstan və Qırğızıstana (Tacikistanın mövqeyi xüsusilə qeyri-müəyyəndir) gəlincə, onlar üçün Cənubui Qafqazda qüvvələr balansının dəyişməsi üfüqləri dəyişir.
Qazaxıstan cənubda Rusiyadan yan keçərək “Orta Dəhliz”in bir hissəsinə çevrilməli olan “Zəngəzur dəhlizi”nin açılışını gözləyir. Gürcüstan Çinin də maraqlı olduğu həmin logistik layihədə fəal iştirak edir. Tbilisidə başa düşürlər ki, Rusiyanın Ermənistanda mövqelərinin zəifləməsi Orta Asiyanın türk dövlətlərinin Xəzər dənizi və Azərbaycan vasitəsilə Ermənistanın cənubunda Türkiyə ilə dəhliz boyunca birləşəcək və bu da Gürcüstanın monopoliya mövqeyini tamamilə neytrallaşdıracaq.
V.VƏLİYEV
