Fridrix Hölderlinin “Hiperion, yaxud Yunan zahidi” romanı haqqında
Folkner kimi şeiri tərgidib nəsrə keçən, Bunin kimi şeirlə nəsri paralel aparan (onun poeziyasının, yoxsa prozasının güclü olduğu bu gün də mübahisə mövzusudur), Rilke sayağı nəsri ikinci dərəcəli məşğuliyyət sayan şairlər var. Romantizm erasında yaşayıb-yaratmış iki dahi alman şairini - Hölderlinlə Novalisi bu kateqoriyaların heç birinə aid eləmək olmur. Onlar dünyada ilk növbədə şair kimi tanınsalar da, hər iki şairin yaradıcılığının zirvəsi nəsr əsəri, konkret desək, romandır. Doğrudur, bu əsərləri hələ yeni roman örnəyi saymaq olmaz, janrın təzələnməsi bir müddət (azı iyirmi-otuz il) sonra o dövrdə sənətin qibləsi hesab olunan Fransada baş verəcək; bununla belə, bu kimi faktlar romanın yeni dövrdə dominant janra çevriləcəyini prosesin başlanmasından xeyli əvvəl müjdələyir.
İtaliya, İspaniya, İngiltərə, Fransa kimi ölkələrə baxanda Almaniya istər ictimai-siyasi, istərsə də humanitar-mədəni sahədə yeniliklərə gecikmişdi. Ona görə də mənəvi-estetik oyanışın aparıcı Avropa xalqları arasında təqribən üç-dörd yüz ilə ərsəyə gəlmiş mərhələləri on səkkizinci əsrdə, xüsusən də əsrin ikinci yarısında Almaniyanın pərən düşmüş torpaqlarında növbəyə düzülüb, alman zamanında tıxac yaratmışdı. Alman intibahı alman klassisizminə, alman klassisizmi alman maarifçiliyinə, alman maarifçiliyi alman romantizminə dirənmişdi. Ona görə də on səkkizinci əsrin sonları, on doqquzuncu əsrin əvvəllərində müxtəlif fikir, sənət cərəyanları müstəvisində meydana çıxmış, neçə yüz illik prosesləri dar zamana sığdırmış alman dahilərinin sayı-hesabı yoxdur: Kant, Lessinq, Raspe, Herder, Höte, Şiller, Fixte, Şellinq, Hegel, Şopenhauer, Şlegel qardaşları, Tik, Novalis, Qrimm qardaşları, Hofman, Şamisso, Kleyst, Brentano, Heyne, Hauf, Feyerbax, Ştirner... Motsart, Bethoven, Şubert...
Sadaladıqlarım hələ hamısı deyil. Bunca dahinin aşağı-yuxarı bir dövrə necə sığdığını təsəvvür eləmək çətindir.
Hölderlinin adı bu siyahıda çox şərəfli yer tutur. Yuxarıdakı adları yarıbayarı azaltsan belə Hölderlinin imzası yenə ixtisara düşməz, fəxri siyahıda qalar.
***
Alman romantizminin ən parlaq imzaları əsasən iki fikir-sənət məktəbinin məzunları olmuşdular - bunlardan biri Yena, o biri Heydelberq məktəbidir. Yena məktəbinə mənsub qələm adamları (Avqust və Fridrix Şlegel qardaşları, Lüdviq Tik, Novalis) dahi filosof İohan Qotlib Fixtenin subyektiv idealist fəlsəfəsinə söykənirdilər. Bu da təsadüfi deyildi, çünki Fixte 1794-1799-cu illərdə Yena universitetində mühazirə oxumuşdu, onun mühazirələrini sənət bayrağını yeni qaldırmış perspektivli tay-tuşlarıyla yanaşı Hölderlin də dinləmişdi.
Bu müddətdə onun Yena romantikləriylə xoş münasibəti yaranmışdı, Hölderlinin burada çıxan qəzetlərdə, jurnallarda şeirləri dərc olunmuşdu, dövrün nüfuzlu tənqidçisi Avqust Şlegel həmin şeirlər haqqında müəllifin böyük sevincinə, öyüncünə səbəb olmuş tərifli məqalə yazmışdı, zamanın canlı əfsanəsi Novalisin Hölderlin poeziyasına rəğbəti yaranmışdı. Bununla belə, onun adı Yena romantizm məktəbi nümayəndələri arasında çəkilmir.
Novalisin ölümündən (1801) sonra bu məktəbin çırağı da sönmüş, romantizm estafeti Heydelberq məktəbinə (Ernst Teodor Amadey Hofman, Henrix fon Kleyst, Klemens Brentano, Adelbert fon Şamisso, Yakob və Vilhelm Qrimm qardaşları) ötürülmüşdü. Bu məktəbin mənsubları daha çox filosof Fridrix Vilhelm Şellinqin ideyalarından ilhamlanırdılar.
***
Yenada olmağın bir üstünlüyü də vardı ki, bura Veymara yaxın idi. Veymarda isə Hölderlinin pərəstiş obyektləri, alman ədəbiyyatının bir cüt bütü - mərmər kimi soyuq, sağlam Höte, bir də külüylə oynayan xəstə Şiller yaşayırdı.
Hölderlin hər iki dahi şairlə tanış olmuşdusa da, onların bir az laqeyd, bir az da biganə münasibətiylə qarşılaşmışdı. Ona dilucu məsləhətlər verən Höte gənc şairin sonralar bütün mədəni xalqların dilinə çevriləcək şeirlərinin layiq olduğu beş-üç xoş, isti kəlməyə qıymamışdı. Sönməkdə olan Şiller isə eşdiyi bulaqdan su içmiş cavanın qələm təcrübələrinin nəşrinə, tanınmasına cığır açsa da, onu özünün gənclik ideallarının canlı timsalı, çoxdan ayrı düşdüyü lirik məninin reinkarnasiyası kimi tanısa da, “fırtına və təzyiq” emblemiylə möhürlənmiş alovlu keçmişinə qayıdası halda deyildi; böyük dramaturq bu zaman həyatının qürub mövsümünü, Karl Moorun ədalət divanına təslim olandan sonrakı ömrünü yaşayırdı.
Bir sözlə deyəsi olsaq, Hölderlin canının odunu tökməyə bir qaynar ocaq tapmırdı - gecə keçmiş, hamı yatmış, sobalar soyumuşdu.
Ancaq daha maraqlı dostluqlar da, ümidlə, işıqla dolu daha məsud günlər də bunlara qədər Tübingendə yaşanmışdı...
***
İohann Kristian Fridrix Hölderlin 1770-ci ildə Almaniyanın bir əyalət şəhərində doğulmuşdu. İki yaşı olanda atasını itirmişdi. Oğlunu ruhani görmək istəyən anasının arzusuyla Tübingen şəhərində ilahiyyat dərsi almışdı. Ruhani məktəbdə sərt qaydalar, monastır intizamı hökm sürsə də, buradakı tədrisin bir üstünlüyü vardı ki, tələbələrə klassik filologiya, fəlsəfə dərsləri də keçilirdi. Bunun sayəsində Hölderlin tezliklə antik ədəbiyyatın bilicisinə çevrildi. Tübingen universitetində o öz yaşıdı Hegellə, onlardan beş yaş cavan Şellinqlə auditoriyada kurs yoldaşı, yataqxanada otaq yoldaşı oldu. Onları həm fəlsəfəyə, həm də Fransa burjua inqilabının ideallarına sevgi birləşdirirdi. Dostlar azadlığa sədaqət andı içmişdilər, universitetin həyətində rəmzi azadlıq ağacı əkmişdilər. Universiteti bitirəndən sonra onların yolu ayrıldı, hərə öz taleyinin izinə düşüb getdi.
1794-cü ildən Hölderlin, bayaq dediyimiz kimi, Yena universitetində o dövrün ən böyük filosofu Fixtenin mühazirələrini dinləməyə başladı, tay-tuşu olan romantik sənətkarlarla tanışlaşdı. Məhz elə bu zamanlar onun sağalmaz xəstəliyinin ilkin əlamətləri özünü büruzə verməyə başladı.
1796-cı ildə Hölderlin Frankfurt şəhərində yaşayan Qontar soyadlı zəngin yerli tacirin evinə müəllim qismində dəvət olundu. Bir müddət keçmiş o, eynən sonralar Stendalın qəhrəmanı Jülyen Sorelin başına gələcəyi kimi, dərs dediyi uşaqların anasına, tacirin xanımı Süzett Qontara saf könüldən vuruldu. Bu cavabsız platonik sevgi Hölderlini özünün şah əsərini tamamlamağa həvəsləndirdi, ta şüurlu ömrünün sonuna qədər xanım Qontar şairin ilham pərisinə çevrildi. Hiperionun sənətin qüdrətiylə antik dövrdən çağırıb gətirdiyi Diotimanın prototipi məhz bu xanımdır.
***
1798-ci ildə Qontar ailəsindən ayrılmağa məcbur qalan Hölderlin cəlayi-vətən olub, Müşfiq demiş, avara su kimi dərədən-dərəyə axdı, şəhər-şəhər, bölgə-bölgə dolaşdı. Ayrılandan sonra da nakam şair öz Diotiması ilə gizli-gizli yazışırdı, xanım Qontar onu böyük işlər görməyə ruhlandırırdı. Yazışmalar ta 1802-ci ildə “Diotima” dünyadan köçənə qədər davam elədi. Sevgilisinin ölümü şairin onsuz da möhkəm olmayan psixikasına sağalmaz zərbə vurdu.
Bundan iki il sonra qayğıkeş dostu onu bir qraflıqda kitabxanaçı işinə düzəltdi (o zaman üçün bu, bir şairdən ötrü çox yaxşı, prestijli vəzifəydi). Fəqət Hölderlin bu gözəl vəzifənin başında da özünü toplaya bilmədi. 1805-ci ilin sentyabrında onu Tübingendəki əsəb xəstəxanasına yerləşdirdilər. Dövrün tanınmış psixiatrları burada düz 351 gün onun üzərində işləsələr də, şairin ruhunu bədəninə qaytara bilmədilər.
1807-ci ilin yazında nə vaxtsa Fridrix Hölderlini gəzdirmiş otuz yeddi illik boş bədəni dahi şairin diri-diri gömüldüyü yeriyən məzarı kimi Ernst Tsimmer adlı mərhəmətli bir dülgərin ailəsinə əmanət verdilər. Dülgər şairin kədərli xatirəsinə, xaraba qalmış yuvasına evinin qülləsində, Nekkar çayına baxan otaqda yer ayırdı. Tübingendəki məşhur evin bu hissəsinə indi də “Hölderlin qülləsi” deyirlər. Qüllənin birinci mərtəbəsinin pəncərəsi arxasından hərdən keçmiş şairin tutqun, azarlı kölgəsi boylanırdı. Artıq o, gen dünyaya ancaq bu dar pəncərədən baxa bilirdi. Keçmişi-gələcəyi, varı-yoxu, doğması-yadı bir yana, halalca adını belə yaddan çıxarmışdı, arabir özünü gah “cənab kitabxanaçı”, gah da “Skardanelli” kimi təqdim eləyirdi. Dünya onu, o da dünyanı unutmuşdu.
Hamı onun tezliklə öləcəyini düşünürdü. Di gəl, fələyin zavalına gəlmiş, barsız-bəhərsiz kötüyə dönmüş vücudun qaranlıq qismətində öz beyninin zülmət labirintində, Nekkarla bir axıb gedən həyatın sahilində hələ nə az, nə də çox, düz otuz altı il də dustaqlıq çəkmək varmış...
***
“Hiperion, yaxud Yunan zahidi” romanı epistolyar janrda yazılıb. Əsər iki cildə, hər cild də özlüyündə iki kitaba bölünür. Cild, kitab deyəndə həcm adama böyük gəlir, ancaq roman həcminə görə elə də iri deyil, hərçənd müəllif onu yeddi-səkkiz ilə başa gətirib. Hadisələr, düşüncələr oxucuya məktublaşma vasitəsilə çatdırılsa da, yazıçı əsərdə epistolyar janrın qaydalarına çox da itaət göstərməyib.
Birinci cilddə bütün məktublar Hiperionun dostu Bellarminə ünvanlanıb, ikinci cilddə isə Diotimaya yazılmış məktublara, üstəlik, Diotimanın Hiperiona ünvanladığı bir neçə məktuba da yer verilib. Məktubların düzülüşündə xronoloji ardıcıllığa elə də riayət olunmayıb, bir məktub özündən əvvəlki məktubların məzmunundan doğmur, onun davamı deyil, demək, hər bir məktub (yəni fəsil) müstəqil oxuna da bilər; yaxud da oxucu əsəri istədiyi yerdən oxumağa başlaya bilər.
“Hiperion” romanı poeziya ilə fəlsəfənin calağından yaranıb. Bu haqda əvvəllər də danışmışıq: son iki əsrdə təşəkkül tapmış yeni, çağdaş romanın bətnində - açıq, ya gizli - yetərincə həm poeziya, həm də traktat elementləri var. Ötən iki yüz ildə roman əvvəllər hökmranlıq eləmiş janrların fövqünə qalxan, ayrı-ayrı janrların xüsusiyyətlərini özününküləşdirən ədəbi sintezatora, superjanra çevrilib, nəsr nəzmi, dramı xeyli kölgədə qoyub. Demək, şah əsərini nəzmlə yox, nəsrlə yazan şair Hölderlin də - şüurlu, ya şüursuz - bu yeni tendensiyanın köhnə üsullarla bünövrəsini salanlardan biridir.
Epistolyar roman janrı ötüb keçmiş ədəbi epoxalar üçün xarakterik olsa da (məsələn, Jan-Jak Russonun 1760-cı ildə tamamlanmış “Emil, yaxud Yeni Eloiza” romanı bu janrın ən parlaq klassik örnəklərindəndir), düşünürəm ki, yeni romanın çoxbucaqlı, çoxbaxışlı, çoxtəhkiyəli polifonik ifadə tərzinin yaranmasında onun müstəsna rolu var.
F.Uğurlu
Davamı növbəti sayımızda...
