Türkmənistan Asiya ilə Avropa arasında mühüm tranzit marşrutunu təmin edərək, Orta Dəhlizin inkişafında əsas rol oynayır. Türkmənistan olmasaydı, Orta Dəhliz beynəlxalq ticarət üçün əhəmiyyətli dərəcədə az təsirli olardı.
Bunu Aşqabadda Beynəlxalq Nəqliyyat üzrə Hökumətlərarası Təşkilatın (OTIF) baş katibi Volfqanq Küpper “Beynəlxalq nəqliyyat və tranzit dəhlizləri: qarşılıqlı əlaqə və inkişaf - 2024” konfransında deyib.
Ekspertlər maliyyə xərcləri və iqlim dəyişikliyi ilə bağlı risklər barədə xəbərdarlıq edirlər.
Reyting.az xəbər verir ki, bu barədə “Nezavisimaya qazeta” yazıb.
Rusiya nəşrinin təhlilində qeyd olunur:
Aşqabadda dünyanın müxtəlif ölkələrindən olan 600-dən çox iştirakçı Avropa və Asiya arasında nəqliyyat əlaqəsini və bu layihədə Türkmənistanın rolunu müzakirə ediblər.
Volfqanq Küpper əsas diqqəti Avrasiya regionunun nəqliyyat potensialının inkişafına yönəldib, Türkmənistandan keçən Orta Dəhlizin əhəmiyyətini vurğulayıb. Bu marşrut dəniz nəqliyyatına daha sürətli alternativ və hava nəqliyyatını sərfəli əvəz kimi əsasdır.
“Türkmənistan qitələrarası əlaqənin gücləndirilməsində mühüm rol oynayır ki, bu da Orta Dəhlizi Avro-Asiya yükdaşımalarının inkişafında ən mühüm istiqamətlərdən birinə çevirir”, - deyə OTIF-nin baş katibi vurğulayıb.
Ölkəni Orta Dəhlizə inteqrasiya etmək üçün hörmətli qonaqlar onun avtomobil və dəmir yollarının yaxşılaşdırılmasını tövsiyə edirlər. Bu, potensialın reallaşdırılmasını təmin etmək üçün investisiya tələb edir. Xüsusilə, bu məsələ Türkmənistan prezidenti Serdar Berdıməhəmmədovun “Beynəlxalq nəqliyyat və tranzit dəhlizləri: qarşılıqlı əlaqə və inkişaf-2024” konfransında iştirak etmək üçün Aşqabada gəlmiş BMT Baş Katibinin yol təhlükəsizliyi üzrə xüsusi nümayəndəsi Jan Todta ilə görüşündə müzakirə olunub.
Mərkəzi Asiya üzrə ekspert Serdar Aytakov NG-yə bildirib ki, Orta Dəhliz və onun ayrılmaz hissəsi olduğu bir sıra digər layihələr, xüsusilə də Avropanın “Global Gateway” və Çinin “Bir kəmər-Bir yol”, “siyasi cəhətdən düzgün” tərtibatların arxasında gizlənmiş bir neçə ölçü var: Rusiya və İran ərazilərinin Avropa-Mərkəzi Asiya-Çin tədarük zəncirindən çıxarılması!
“Bütün digər qeyri-siyasi arqumentlər iqtisadi məqsədəuyğunluq baxımından tənqidə tab gətirmir. Daşımada bir neçə nəqliyyat növünün istifadəsini ifadə edən indi dəbdə olan “multimodallıq” termini, digər şeylərlə yanaşı, bir nəqliyyat növündən digərinə qeyri-qanuni daşımaları nəzərdə tutur ki, bu da həmin daşımaların qaimə xərclərini, vaxt itkisini əhəmiyyətli dərəcədə artırır. Nəqliyyatın özünün dəyərini əhəmiyyətli dərəcədə artıran əlavə xərclər və digər risklərlə birlikdə. Əgər kimsə Xəzərdə hansı tufanların olduğunu bilsə, onları tam qiymətləndirə bilər”, - deyə ekspert vurğulayıb.
Orta Dəhlizin əsas keçidi Transxəzər marşrutlarıdır. Amma Aytakovun fikrincə, indi bu layihələrdə əsas risk Xəzər dənizinin səviyyəsinin fəlakətli şəkildə enməsidir.
“İş o yerə çatıb ki, Türkmənistan hakimiyyəti son bir neçə ildə Türkmənbaşı körfəzinin (keçmiş Krasnovodsk) akvatoriyasının girişindən başlayaraq tələb olunan dərinlikdə gəmiçilik yollarının yaradılması və saxlanması üçün mütəmadi olaraq dərinləşdirmə işləri aparır. O, sırf bu məqsədlər üçün təcili olaraq dredderlər alır. Körfəzdə manevr etmək üçün gəmilər öz çəkilərini (yəni daşıma qabiliyyətini - "NG") yarıya endirmək məcburiyyətindədir. Məsələ təkcə dəniz səviyyəsinin aşağı düşməsində deyil, həm də buxta torpağının təbii xüsusiyyətlərindədir ki, bu da yolların dərinliyini məqbul səviyyədə saxlamaq prosesini sabit və sonsuz edir. Bu amil də Türkmənbaşı limanı vasitəsilə transxəzər marşrutu üzrə daşımaların qiymətinə təsir edir və Xəzər dənizinin səviyyəsi o həddə qalxmağa və ya azalmağa başlayana qədər təsir edəcək ki, limanın sonrakı fəaliyyəti qeyri-mümkün olacaq”, - deyə Aytakov aydınlaşdırıb.
Xəzər dənizinin səviyyəsinin aşağı düşməsinin əsas səbəbi bu yaxınlarda Bakıda keçirilən COP29 iqlim sammiti çərçivəsində səsləndirilib - bu, bir neçə onilliklər ərzində (orta hesabla 250-dən 200 mm-ə qədər) onun su hövzələrində yağıntıların obyektiv azalmasıdır. Bu, həm də bütün iqlim faktorları ilə bağlıdır və bu proses davam edəcək:
“Başa düşməliyik ki, yaxın 20-30 ildə Xəzər dənizinin səviyyəsi çox güman ki, aşağı düşəcək”, - bunu məşhur klimatoloq Aleksey Kokorin COP29-da deyib. Eyni zamanda, 2011-ci ildən 2023-cü ilə qədər Xəzər dənizinin səviyyəsi ötən illə müqayisədə 1,74 m, son 3 ildə 55 sm, 2024-cü ildə isə (iyul ayı üzrə məlumatlar) daha 15 sm aşağı düşüb.
Aytakovun qeyd etdiyi kimi, Qazaxıstan və Azərbaycan hidrometeoroloqlarının Xəzər dənizinin səviyyəsinə dair müşahidə məlumatları fərqlidir ki, bu da müxtəlif hidroloji rejimlər və Xəzər dənizinin səviyyəsindəki mövsümi tərəddüdlərlə əlaqədardır, lakin hər kəs onun səviyyəsinin davam etdiyini bildirir. Kritik səviyyədən aşağı enmə, yəni əvvəllər elmi olaraq artıq qeydə alınıb. Türkmənistan meteoroloqlarından heç bir məlumat yoxdur.
“Orta Dəhliz ideoloqlarının sözləri arasında Xəzər dənizinin dayazlaşması faktorları və riskləri tamamilə yoxdur, çünki siyasi məqsədəuyğunluq aşkar riskli qərarların qəbuluna sövq edir”,- deyə ekspert bildirib.
Aytakovun sözlərinə görə, keçən il Türkmənistanın xarici işlər naziri Rəşid Meredov “Xəzər dənizi – Sülh və Dostluq dənizi” konfransında bütün problemlərdə Rusiyanı ittiham edib.
Y. QACAR
