Çox vaxt ən mürəkkəb və sirli orqanlardan biri kimi qəbul edilən insan beyni hər zaman heyranlıq və mif mövzusu olub. Ən böyük yanlış təsəvvürlərdən biri beynimizin yalnız 10%-ni istifadə etdiyimiz fikridir. Müasir nevrologiya bu iddianı təkzib edərək beynin demək olar ki, bütün hissələrinin aktiv olduğunu və gündəlik həyatımızda mühüm rol oynadığını göstərir.
10% mifi
İnsanların beyninin yalnız 10%-dən istifadə etməsinə dair geniş yayılmış mif tamamilə yalandır. Əslində, beyin fəaliyyəti fərqli tapşırıqlar zamanı demək olar ki, bütün bölgələri əhatə edən daha mürəkkəb prosesdir. fMRI və PET skanları kimi neyro təsvir texnologiyaları 10% mifini təkzib edib. Bu skanlar göstərib ki, hətta sadə tapşırıqlar zamanı beynin böyük hissələri eyni anda aktiv olur.
Davamlı beyin fəaliyyəti
Şüurlu olaraq heç nə etməsək də, beynimiz aktiv olaraq qalır. Bu istirahət fəaliyyəti nəfəs alma, ürək döyüntüsü və xəyal qurmaq kimi şüuraltı zehni proseslər kimi əsas funksiyaları qorumağa kömək edir.
Tapşırıq üçün xüsusi beyin bölgələri
Beynin müxtəlif sahələri xüsusi tapşırıqlar üçün aktivləşir. Məsələn, oksipital hissə vizual məlumatları emal edir, temporal hissə isə eşitmə girişini idarə edir.
Prefrontal korteksin rolu
Beynin ön hissəsində yerləşən prefrontal korteks qərar qəbul etmə, planlaşdırma və problem həll etmə kimi mürəkkəb proseslərdən məsuldur.
Neyron şəbəkələri və əlaqə
Beyin bir-biri ilə əlaqəli bir sistem kimi fəaliyyət göstərir, onun bölgələri geniş neyron şəbəkələri ilə bağlıdır. Bu şəbəkələr müxtəlif beyin sahələrinə ünsiyyət qurmağa və mürəkkəb tapşırıqları yerinə yetirmək üçün birlikdə işləməyə imkan verir.
Enerji istehlakı
Nisbətən kiçik orqan olmasına baxmayaraq, beyin bədən tərəfindən istehlak edilən oksigen və kalorilərin təxminən 20% -ni istifadə edir. Bu yüksək enerji tələbatı neyronlar və ümumi beyin fəaliyyəti arasında daimi əlaqəni əks etdirir.
Motor və duyğu funksiyaları
Beynin motor korteksi hərəkətə nəzarət edir, duyğu korteksi isə toxunma, ağrı və temperaturu idarə edir.
Duyğular və limbik sistem
Emosional emal amiqdala və hipokampusun daxil olduğu limbik sistemi əhatə edir. Bu sahələr emosional reaksiyalarımızı, əhvalımızı və yaddaşımızı tənzimləyir.
Şüuraltı emal
Beyin fəaliyyətinin əhəmiyyətli bir hissəsi şüurumuz olmadan baş verir. Şüuraltı proseslər tənəffüs və ürək döyüntüsündən tutmuş avtomatik reaksiyaların və gizli yaddaşın formalaşmasına qədər hər şeyi idarə edir.
Plastiklik və beyin uyğunlaşması
Neyroplastiklik beynin yeni sinir əlaqələri yaradaraq özünü yenidən təşkil etmək qabiliyyətidir. Bu uyğunlaşma bizə yeni bacarıqlar öyrənməyə, zədələrdən sağalmağa və zamanla koqnitiv funksiyaları təkmilləşdirməyə imkan verir.
Öyrənmə və beyin istifadəsi
Yeni bir şey öyrəndiyimiz zaman bir çox beyin bölgələri məlumatı emal etmək, saxlamaq və əldə etmək üçün “əməkdaşlıq edir”. Bu proses neyron əlaqələrini gücləndirir, xüsusi olaraq tapşırıqla əlaqəli sahələrdə beyin fəaliyyətini artırır.
Yaddaş sistemləri
Yaddaş beynin müxtəlif bölgələrində paylanır. Hipokampusda yeni xatirələr toplanır, korteks isə uzunmüddətli yaddaşı saxlayır, səmərəli öyrənmə və xatırlamanı təmin edir.
Beynin yuxu zamanı fəaliyyəti
Çoxlarının düşündüyünün əksinə olaraq, beyin yuxu zamanı aktiv olaraq qalır. Yuxunun yaddaşı yaxşılaşdırdığı, maddələr mübadiləsini tənzimlədiyi və zehni yorğunluğu azaltdığı sübut edilmişdir.
Yaradıcılıq və beyin inteqrasiyası
Yaradıcılıq bir neçə bölgənin birlikdə işləməsini əhatə edir. Prefrontal korteks, temporal hissə və digər sahələr beynin qarşılıqlı əlaqəsini vurğulayaraq mövcud bilikləri innovativ üsullarla qarışdırmaq üçün əməkdaşlıq edir.
Refleksiv və avtomatik cavablar
Bəzi beyin funksiyaları bədənin təhlükəyə reaksiyası kimi refleksiv və avtomatikdir. Bu sürətli reaksiyalar beyin sapı və onurğa beyni tərəfindən idarə olunur ki, bu da şüurlu düşünmədən sürətli hərəkət etməyə imkan verir.
Sensor inteqrasiyası
Beyin davamlı olaraq ətrafdan gələn sensor məlumatı emal edir. Oksipital, parietal və temporal hissələr müvafiq olaraq görmə, toxunma və səsi idarə edir və bu girişləri ətraf mühitin vahid başa düşülməsi üçün birləşdirir.
Beyin bölgələri və dil
Dilin işlənməsi nitq istehsalı üçün Broka sahəsi və dilin başa düşülməsi üçün Vernike sahəsi kimi xüsusi sahələrin aktivləşdirilməsini tələb edir. Hər iki bölgə ünsiyyət və anlaşmanı asanlaşdırmaq üçün birlikdə işləyir.
Beynin diqqətdə rolu
Diqqət beynin müxtəlif bölgələrinin, xüsusən də parietal və prefrontal korteksin aktivləşdirilməsini əhatə edən mürəkkəb bir prosesdir. Bu sahələr diqqəti yayındıranları süzməklə yanaşı, fikirlərimizi müvafiq məlumatlara yönəltməyə kömək edir.
Beyin sapının həyati funksiyaları
Beyin sapı nəfəsalma, ürək döyüntüsü və qan təzyiqi kimi əsas həyat funksiyalarını idarə edir. Digər sahələrdən şüurlu düşüncəyə ehtiyac duymadan bədənimizin sağ qalmasını təmin edərək avtomatik işləyir.
Multifunksiyalılıq və beyin səmərəliliyi
Çox tapşırıq yerinə yetirərkən beyin tapşırıqlar arasında sürətlə keçid edir, hər bir tapşırıq üçün müxtəlif bölgələri aktivləşdirir. Bununla belə, çox işi birdən görmək səmərəliliyi azalda bilər. Çünki beyin eyni vaxtda birdən çox işi idarə etməkdə daha az effektivdir.
Stress və beyin fəaliyyəti
Stress xüsusən də emosional reaksiyaları tənzimləyən amiqdala kimi bölgələrdə beyin fəaliyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Uzun müddət davam edən stress beynin xüsusi bölgələrini həddən artıq stimullaşdırmaqla yaddaşa, öyrənməyə və qərar qəbul etməyə mane ola bilər.
Nəticə olaraq, biz gündəlik həyatda demək olar ki, bütün beyni istifadə edirik. Fərqli bölgələr müxtəlif vəzifələr üçün aktivləşərək beynin yalnız 10% -nin istifadə edildiyi mifini rədd edir.
Nubar Süleymanova, “İki sahil”
