Avropa İttifaqı özünü sülh və sabitliyin təminatçısı kimi təqdim edərək reallıqda geosiyasi səhnənin rejissoruna dönmək istəyir.
O səhnədə ki, Ermənistan "qurban", Azərbaycan isə "təcavüzkar" kimi təqdim olunur. Regionun sabitləşməsi ilə bağlı bəyanatların arxasında isə çirkin manipulyasiyalar, qərəzli yanaşmalar və birtərəfli siyasətin tətbiqi dayanır.
Avropa İttifaqının Ermənistandakı missiyası (EUMA) təkcə texniki bir layihə yox, həm də Cənubi Qafqazda onsuz da kövrək olan sülh prosesini təhdid edən açıq siyasi təxribatdır. Əvvəlcə 2022-ci ildə Praqa razılaşmalarına əsaslanaraq neytral bir təşəbbüs kimi təqdim edilən bu missiya qısa müddətdə Azərbaycana qarşı yönəlmiş geosiyasi oyun alətinə çevrildi.
EUMA-nın yaradılma mərhələsindəki həmin qərar sülhə doğru atılmış bir addım kimi görünürdü. Avropa bölgədə gərginliyi aradan qaldırmağa və prosesi siyasətdən uzaq tutmağa söz verirdi. Amma reallıq tamamilə fərqli oldu. Fransa prezidenti Emmanuel Makronun açıq şəkildə Ermənistanın tərəfində durduğu bu missiya, tezliklə Azərbaycanın maraqlarına zidd siyasi bir alətə çevrildi. Makronun Qarabağ mövzusunda Ermənistanın mövqeyini dəstəkləməsi və bu barədə verdiyi qərəzli bəyanatlar Bakının haqlı narazılığına səbəb oldu. Belə bir missiyaya necə güvənmək olar ki, onun arxasında bu cür açıq qərəz dayanır? Ermənistan Avropa missiyasını Azərbaycana qarşı real razılaşmalardan yayınmaq üçün bir örtük kimi istifadə edir.
EUMA həm Azərbaycan, həm də Rusiya üçün Qərbin bölgəyə müdaxiləsinin yeni simvoluna çevrildi. Missiyanın fəaliyyətləri Qərbin Rusiyanın bölgədəki ənənəvi təsirini zəiflətmək cəhdləri ilə üst-üstə düşür. Azərbaycan üçün isə bu missiya birbaşa təhlükədir: EUMA ikitərəfli danışıqlar prosesinə mane olur və əldə edilmiş uğurları sual altına alır.
Əgər Avropa EUMA vasitəsilə Azərbaycana təzyiq göstərmək niyyətindədirsə, Bakı aydın mesaj verib: diktə cəhdləri cavabsız qalmayacaq. Azərbaycan öz maraqlarını qorumağa hazır olduğunu dəfələrlə sübut edib və ehtiyac yaranarsa, güc tətbiq etməkdən çəkinməyəcək.
Azərbaycanın prinsipial mövqeyi birmənalıdır: sərhədlərin delimitasiyası və demarkasiyası yalnız iki dövlət arasında həll olunmalıdır. Heç bir vasitəçi, özünü "sülhməramlı" adlandırsa belə, prosesə müdaxilə etməməlidir. Sərhədin qurulması onun yaradıcılarının işidir, müşahidəçilərin yox, - bu, rəsmi Bakının mövqeyidir.
Bu yanaşma artıq öz nəticələrini verib. 2021-ci ildə Ermənistanın tələbi ilə rus sərhədçiləri bölgədən çıxarıldı. İndi isə Azərbaycan eyni addımı EUMA-dan gözləyir. Bakının fikrincə, onların bölgədə mövcudluğu prosesi yalnız uzadır və əlavə maneələr yaradır.
Ermənistan baş naziri Nikol Paşinyanın missiyanın sərhəddə "məhdud iştirakı"nı müdafiə etməsi, əslində, bu missiyanın qeyri-müəyyən müddətə bölgədə qalmasını təmin etmək üçün bəsit cəhddir.
Bu zamanla oynamaq taktikası isə Azərbaycan üçün əlavə təzyiq vasitəsinə çevrilə bilər, çünki EUMA faktiki olaraq nəzarət missiyasına dönüb. Azərbaycan belə vəziyyətdə haqlı olaraq missiyanın dərhal dayandırılmasını tələb edə bilər ki, danışıqlar prosesi daha praqmatik və maneəsiz davam etdirilsin.
EUMA-nın bölgədə mövcudluğu təsir uğrunda mübarizənin bir göstəricisinə çevrilib. Avropa özünü sülh tərəfdarı kimi təqdim edərək əslində öz geosiyasi maraqlarını izləyir. Ermənistan isə bu aləti öz oyunlarında əlavə bir vasitə kimi istifadə edir və sərhəddəki xaosu uzadır.
Cənubi Qafqaz yenə böyük güclərin qarşıdurma meydanına transformasiya etməkdədir. Fəqət, hər şey aşkardır: qərəzli və ya saxta neytral vasitəçilər etimad qura bilməzlər. Etimad olmadan isə sülh mümkünsüzdür. Azərbaycan bunu anlayır və vasitəçilərsiz, təzyiqsiz və ikili standartlarsız birbaşa dialoqa üstünlük verir.
EUMA-nın hazırkı mandatı 2025-ci ilin fevralında başa çatır. Ancaq Ermənistan onun uzadılması üçün müraciət etməyə tələsmir. Belə qeyri-müəyyənlik sadə bir bürokratik pauza deyil. Avropa İttifaqının yeni xarici siyasət nümayəndəsi Kaya Kallas ittifaqın xarici strategiyasında kəskin islahatlara başlayıb. O, diqqəti G20 ölkələrinə, sərhəd zonalarına və Avropa üçün birbaşa təhlükə təşkil edən əsas bölgələrə yönəldir. Ermənistan bu siyahıya daxil deyil. Avropa İttifaqının büdcə xərclərinin ixtisarları fonunda EUMA-nın gələcək taleyi daha da qeyri-müəyyənləşir. Ermənistan, Qərblə Rusiya arasında tarazlıq yaratmağa çalışaraq, etibarsız tərəfdaşa çevrilir. Çünki nə sabitlik təmin edir, nə də sanksiyalardan yayınmaq üçün vasitəçi rolunda çıxış etməyi dayandırır.
Azərbaycan üçün ən kəskin məsələlərdən biri Ermənistanın yeni Konstitusiyasında ərazi iddialarından imtinanı təsbit etməsi tələbidir. Bu, sadəcə siyasi şərt deyil, onilliklərdir Bakı tərəfindən tələb olunan tarixi ədalət aktıdır. Lakin Ermənistan bu tələbi həyata keçirməkdən yayınır və konstitusiya islahatlarını 2027-ci ilə qədər təxirə salır.
Bu gecikdirici taktika, xüsusən Avropa İttifaqının (Aİ) dəstəyi ilə müşayiət olunduqda, Azərbaycanın Ermənistanın real sülhə hazır olmadığına inamını daha da gücləndirir. Aİ bu vacib məsələnin həllinə töhfə vermək əvəzinə, Ermənistanın ikili manevrlərini dəstəkləyərək uçurumu dərinləşdirir.
Avropa İttifaqının Ermənistandakı missiyası (EUMA) regiondakı işlərə xarici qüvvələrin müdaxiləsinin simvoluna çevrilib. Ermənistan üçün EUMA dəstəyin və mümkün eskalasiyadan qorunmağın rəmzidir. Ancaq Azərbaycan üçün bu missiya suverenliyə təcavüz və ikitərəfli danışıqlar üçün açıq maneədir. Bakı dəfələrlə vurğulayıb ki, sərhədlərin delimitasiyası və demarkasiyası yalnız iki tərəfin işi olmalıdır. Xarici oyunçuların, xüsusən də qərəzli görünənlərin prosesə cəlb edilməsi tərəfləri sülhdən uzaqlaşdırır. Ermənistanın danışıqları xarici himayədarların dəstəyinə güvənərək uzatma strategiyası kompromisin mümkünlüyünü təhlükə altına alır.
Onilliklərdir münaqişələrlə sarsılan Cənubi Qafqaz tarixi bir yolayrıcındadır. Çoxillik səylərin kulminasiyası ola biləcək sülh sazişi hələ də ilğıma bənzəyir. Avropa ədalətli vasitəçi rolunda çıxış etmək əvəzinə, vəziyyəti daha da gərginləşdirir. Avropa İttifaqı daxilindəki daxili islahatlar, prioritetlərin yenidən nəzərdən keçirilməsi və büdcə ixtisarları fonunda EUMA mandatının uzadılması perspektivi getdikcə daha az inandırıcı görünür. Lakin bu, region üçün nə dərəcədə faydalıdır? Azərbaycan və Ermənistan öz talelərini təzyiq və manipulyasiyalar olmadan özləri həll etməlidirlər. Tərəflər bir-birinə doğru həlledici addım atmağa hazır olmayınca, sülh yalnız Cənubi Qafqazın üfüqlərində uzaq bir kölgə olaraq qalacaq.
Avropa İttifaqının Ermənistandakı missiyası (EUMA) sülhə dəstək adı altında neytrallıq illüziyasıdır. Əgər missiyanın məqsədi həqiqətən münaqişənin həlli idisə, niyə o, Azərbaycanın mövqeyini tamamilə gözardı edir? Niyə onun fəaliyyəti yalnız İrəvanın maraqlarına xidmət edən birmənalı dəstəklə müşayiət olunur? Cavab sadədir: EUMA Azərbaycana təzyiq vasitəsinə çevrilib. Onun məqsədi sülh yox, Avropa İttifaqının regiondakı təsirini gücləndirməkdir. Ermənistan isə bu missiyanı siyasi qalxan kimi istifadə edərək öz öhdəliklərini yerinə yetirə bilməməsini gizlədir. Reallıqda EUMA danışıqlar prosesini uzatmaq və real həllərdən yayınmaq üçün rahat bir mexanizmə çevrilib.
Ermənistan Aİ-nin "himayəsi"ndə qalaraq suverenliyinin qalıqlarını itirir. İrəvanın xarici oyunçulardan asılılığı təkcə zəiflik deyil, həm də sülhün əldə olunması üçün əsas maneəyə çevrilib. Ermənistanın çoxşaxəli siyasəti müstəqillik illüziyasıdır və arxasında öz iradəsini sərbəst ifadə etmək bacarığının olmaması dayanır. İrəvan beynəlxalq arenada sülhə sadiqliyini nümayiş etdirməyə çalışır, lakin əslində prosesi daxildən sabotaj edir. Bu davranış yalnız Ermənistana olan etibarı məhv etmir, həm də yeni münaqişələrə yol aça biləcək təhlükəli bir boşluq yaradır.
Fransa Cənubi Qafqazda geosiyasi səhnənin əsas rejissorlarından birinə çevrilmişdir. Paris özünəməxsus patetikliyi ilə "türk təhlükəsi" mifini şişirdərək bölgədəki antaqonizmi məqsədli şəkildə gücləndirir. Köhnəlmiş "barbarların hücumu" ritorikasına müraciət edərək, Fransa öz müdaxiləsini əsaslandırmağa çalışır. Lakin bu teatr artıq sağlam məntiq sərhədlərini çoxdan aşmışdır. Fransalı siyasətçilər və onların Aİ-dakı müttəfiqləri regionun real ehtiyaclarını gözardı edərək, yalnız Ermənistana təsir imkanlarını saxlamaq və Azərbaycanın mövqeyini zəiflətmək üçün çalışırlar.
Avropa İttifaqı balansı bərpa etmək əvəzinə, danışıqlardakı tıxanmanın əsas səbəblərindən birinə çevrilmişdir. Aİ-nin Ermənistana verdiyi birtərəfli dəstək və Bakının haqlı tələblərinə göz yumması bölgədə inam böhranını daha da dərinləşdirir. Azərbaycan tərəfindən ədalətli şəkildə tələb edilən konstitusion olaraq ərazi iddialarından imtina məsələsində İrəvanın öhdəlik götürməkdən boyun qaçırması vəziyyəti daha da çıxılmaz hala salır.
Aİ riskli bir oyun oynayır, Ermənistanı bir növ geosiyasi marionetkaya çevirir. Lakin bu siyasət nəinki sülhə gətirib çıxarmır, əksinə, qarşıdurmanı uzadır. Aİ Ermənistanın müdafiəçisi rolundan imtina etməli və vicdanlı vasitəçi kimi çıxış etmə məsuliyyətini öz üzərinə götürməlidir. Əks halda, Bakı ilə etimad tamamilə itəcək və sülh prosesi bir daha dalana dirənəcək.
Cənubi Qafqazda sülh yalnız hər iki tərəfin öhdəliklər götürməsi ilə mümkündür. Azərbaycan artıq dəfələrlə konstruktiv dialoqa hazır olduğunu nümayiş etdirib. İndi növbə Ermənistandadır. Ermənistan siyasi manipulyasiyalardan əl çəkməli və üzərinə götürdüyü öhdəlikləri yerinə yetirməyə başlamalıdır. Əgər İrəvan xarici oyunçuların arxasında gizlənməkdə davam edərsə, sabitlik ümidləri sadəcə bir illüziyaya çevriləcək.
Avropa İttifaqı da öz prioritetlərini yenidən nəzərdən keçirməlidir. Geosiyasi teatrın rejissoru olmaq əvəzinə, o, dialoqun həqiqi təminatçısına çevrilməlidir. Əks halda, Cənubi Qafqaz xarici ambisiyaların girovunda qalacaq və qarşıdurma dumanı regionun üfüqlərini daha da qaraldacaq.
