Suriyadakı əsədlər hakimiyyəti yarıməsrdən artıq keçmiş SSRİ və onun varisi Rusiyanın himayəsində olub. İranda 1979-cu il fevral inqilabından sonra Tehranla Dəməşq arasında isti münasibətlər qurulub. İran hakimiyyəti bu ölkədə dini-siyasi-ideoloji məktəbini qurub.
Bu il dekabrın 8-də Suriyada sovetlərdən və Xomeyni inqilabından qalma sülalə hakimiyyəti süquta uğradıldı. Rejimin başçısı Bəşşar Əsəd Moskvaya sığındı. O, bu hərəkəti ilə əsas himayəçisini də göstərdi.
Suriyada yeni qüvvələr hakimiyyətə gəlib. Onlar əsədlərin himayədalrından imtina edir. Əhməd əl-Şara hətta kostyum və qalstuku ilə belə yönünü müəyyənləşdirib.
İsrailin Baş naziri Binyamin Netanyahunun sözlərinə görə, Tehran Suriyada Bəşşar Əsəd rejiminin saxlamaq üçün 30 milyard dollar xərcləyib: “Bu məbləğ 11 gün ərzində göyə sovrulub, külə döndü”.
Bu süqut HƏMAS, Livan “Hizbullah”ından sonra İran hakimiyyətinə vurulan zərbə idi. Tehran bu məğlubiyyəti həzm və qəbul edə bilmir. O, uduzmağının səbəbini özündə deyil, xarici qüvvələrdə axtarır.
İranın ali rəhbərinin müşaviri və Xarici Əlaqələr üzrə Strateji Şuranın sədri, keçmiş xarici işlər naziri Kamal Xərrazi Suriyada rejimin süqutundan bəhs edərək, deyib ki, baş verənlər ABŞ-İsrail planı olub: “ABŞ dövlət katibinin müavinin dərhal Dəməşqə səfəri və Təhrir əş-Şam lideri Əbu Məhəmmədin həbsi üçün təyin olunan 10 milyon dollar mükafatın ləğv edilməsi bunda sübutdur”.
O Suriyadakı hadisələrdə türkiyənin də rolunun olduğunu vurğulayıb: “Ankara Suriyada nəzarəti ələ keçirmək üçün müxalif qüvvələrə maddi-texniki və təlim dəstəyi üçün fəaliyyət göstərib...”.
Belə qənaətə gəlmək olar ki, Bəşşar Əsəd məsələsində Rusiya ilə aralarında yanaşma fərqi olub. İş o yerə çatdı ki, Rusiya Prezidenti Vladimir Putin İranın Suriyadan 4 min hərbçisini çıxardıqları iddiasını İslam Respublikası təkzib etdi.
İran parlamentinin milli təhlükəsizlik məsələləri üzrə komissiyasının üzvü general İsmayıl Qusari deyib ki, İslam Respublikasının Suriyada o sayda hərbçisi olmayıb.
Onun sözlərinə görə, Suriyadan Rusiyanın çıxardıqları Livan, Əfqanıstan, Pakistan, və başqa ölkələrin vətəndaşları, habelə ülahəzrət-Rüqəyya və ülahəzrət-Zeynəbin məqbərəsinin xidmətçiləri olub: “İran son anadək ümid edirdi ki, Suriya ordusu və rəhbərliyi müqavimət göstərəcək. Ancaq nə ordu, nə də Bəşşar Əsədə effektli müdafiə oluna bilmədi”.
Məlumata görə, son hadisələr zamanı İran Suriyada 15 nəfərini itirib.
“Xatəmi əl-Ənbiya” qoşunu qərargahı rəisinin müavini general Əsədi də Vladimir Putini təkzib edərək deyib ki, iranlı hərbçilər ölkədən müstəqil şəkildə çıxıblar. Rəsmi Tehran adamlarına Livandan keçərək, ölkəyə qayıtmalarını məsləhət görüb.
Putinin dediklərinin doğru, İranın təkzibindən asılı olmayaraq Suriyadan İslam Respublikasının qüvvələrinin çıxdığı ehtimal böyükdür.
“Əl-Ərəbiyyə” telekanalı İranın proksi qüvvələrinin qədim Palmira şəhərində yerləşdiyi bazada görüntülər yayıb. Orada silah-sursat və İran pilotsuz təyyarələrinin saxlanması üçün istifadə etdikləri anqarlar müşahidə olunub.
Suriyadan yaxın zamanda Rusiya hərbi bazasının da ləğv ediləcəyi ehtimal olunur. Çünki həm ABŞ-nin, həm də RF-nin hərbi bazası yerləşdirildiyi elə bir ölkə yoxdur. Bu baxımdan Rusiyanın hərbi bazalarının (Tartus və Hmeym) Suriyada qalacağı ehtimal çox azdır. Artıq onların daşınıb çıxarılması istiqamətində planlar cızılır.
İranla Suriyadakı keçid hakimiyyəti arasında hələ təmasın olmadığı bildirilir. Ölkəni ali rəhbəri ayətullah Seyid Əli Xamənei isə iddia edib ki, Tehrana bağlı qruplar yekunda Suriyada qələbə qazanacaq.
Suriyadan Rusiya və İran Bəşşar Əsədlə birlikdə çıxarıldı. Əhməd əl-Şaraanın başlıq edəcəyi Suriya hansı yolu tutacaq? Əvvəllər iki yol olub – şimal və qərb.
Bəzi ölkələr (Hindistan, İran) bir vaxtlar üçüncü yolla getmək istədi. Ancaq bu xətt səmərəli olmadı. Hindistan daha çox qərbə meyllənib. İran isə bu istiqamətdə getmək üçün can atır. Ancaq hələ ki bu istiqamətdə danışıqlar aparır.
Rusiya SSRİ ola bilmir. O daha çox Çinə arxalanır. Bu, Xalq respublikası isə münaqişə və qarşıdurmalardan yayınmağa cəhd göstərir. Onun əsas hədəfi bazarları ələ keçirməklə rəqibləri, düşmənləri iqtisadi cəhətdən sıradan çıxarmaq, məğlub etməkdir.
Odur ki, Suriyanın gələcəkdə qərbə, daha çox Türkiyəyə meyllənəcəyi ehtimal çoxdur. Əslində Bəşşar Əsəd hakimiyyətə gələndə Vaşinqton və Ankara ona islahat aparmağı, demokratik dəyərlərə üstünlük verməyi məsləhət görmüşdülər. Ancaq baş verənlər onun bu istiqamətdən imtina etdiyini təsdiqləyir.
Belə qənaətə gəlmək olar ki, Əhməd əl-Şaraa 24 il əvvəl Suriya hakimiyyətinə təklif edilən yolla gedəcək.
Bu günlərdə Türkiyənin xarici işlər naziri Hakan Fidanın Dəməşqə səfəri, müvəqqəti hakimiyyətin başçısı ilə görüşü, tərəflər arasında razılaşmalar yeni rejimin qərblə əməkdaşlıq edəcəyini deməyə əsas verir.
2010-cu ilin dekabrında Afrikanın şimalında başlamış “ərəb baharı” hərəkatları üçün onda Türkiyənin müasir modeli örnək sayılırdı.
Ancaq bəziləri bu yolla getməkdən imtina etdikləri üçün uğursuzluqla üzləşdilər.
Əhməd əl-Şaraanın müsahibə və açıqlamalarından belə görünür ki, o, Türkiyənin yardımı ilə yeni Suriya qurmağı hədəfləyir.
Prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğan Suriyaya hakimiyyət institutlarının yaradılmasında və konstitusiya hazırlanmasında kömək edəcəklərini vəd edib.
Təcrübə onu da sübut edib ki, bir dövlətdə rəsmi silahlı qüvvələrdən başqa hərbiləşdirilmiş qruplamaların mövcudluğu ölkənin idarə olunmasına problem yaradır, onu parçalayır. Fələstini Qəzza zolağında HƏMAS, Livanda “Hizbullah”, Yəməndə husilər və başqa ölkələrdəki hadisələr buna nümunə sayıla bilər.
Suriyanın bir hissəsinə PKK terror qruplaşmasının qolları xarici havadarlarının dəstəyi ilə nəzarət edir. Bu o deməkdir ki, ölkənin həmin bölgələri mərkəzi hakimiyyətə tabe deyil. Belə bir şərait perspektivdə Suriyanın ərazi bütövlüyü, suverenliyi, təhlükəsizliyinə təhdid mənbəyidir.
Türkiyə beynəlxalq ictimaiyyətdən PKK-nın Suriyadan çıxarılmasını istəyir. Almaniyanın xarici işlər nazir Annalena Berbok da Hakan Fidanla görüşdə deyib: “Suriyadakı kürd qruplaşmaları tərk-silah edilməli və Suriyanın yeni hökumətin təhlükəsizlik qüvvələrinə qatılmalıdır”.
Türkiyə Suriyadakı yeni hakimiyyətinə 300 minlik nizami ordu yaratmaqda kömək edəcək. Suriyanın yeni rəhbərliyini təmsil edən general Əhməd Osman bildirib ki, məqsəd il yarım ərzində 300 minlik ordu yaratmaqdır. Onun sözlərinə görə, ilkin mərhələdə 70-80 min nəfərlik silahlı qüvvələrin özəyi formalaşdırılacaq və qısa müddətdə onların sayı 150-200 min nəfərə çatacaq:
“Yaradılacaq orduya İdlibdən "Həyat Təhrir əş-Şam" qruplaşmasının təxminən 40 min üzvü, Suriya Xalq Ordusunun 50 min əsgəri, həmçinin keçmiş prezident Bəşşar Əsəd rejiminin cinayətlərinə qarışmayan hərbçilər, kəşfiyyat əməkdaşları daxil olacaq. Bu mərhələdə Türkiyənin hərbi dəstəyi müstəsna əhəmiyyət kəsb edir”.
Beləliklə, Türkiyənin aparıcılığı ilə yeni Suriya qurulur. Buna aşağıdakı amillər əsas ola bilər:
-Türkiyənin dünyəvi və demokratik olmaqla yanaşı, həm də islam dininin qorunduğu ölkədir;
-Cümhuriyyətin NATO üzvüdür;
- İqtisadiyyatı inkişaf edir;
-Ölkədə çoxsaylı etnik qruplar yaşayır;
-başqaları ilə müqayisədə qərb, Rusiya, İran, Çin, ərəb dövlətləri ilə normal münasibətlər var;
-Türk dövlətləri ilə əlaqələri yüksək səviyyədədir;
-Bir sıra münaqişəli məsələlərə uğurla vasitəçilik (Somali-Efiopiya, Rusiya-Ukrayna, Cənubi Qafqaz, Liviya və s.) edib, edir;
-Suriyanın ərazi bütövlüyünü və unitarlığını müdafiə edir;
-Bu ölkədə istənilən muxtar qurumun yaranmasını məqbul saymır;
-Türkiyə Suriya ilə həmsərhəddir;
-Başqa müsəlman ölkələrindən, o cümlədən ərəb dövlətlərindən fərqli olaraq Cümhuriyyət İsraili dövlət olaraq tanıyır və s.
İran isə bu ölkədən İsrailə və qonşu ölkələrə qarşı plasdarm, baza olaraq istifadə edirdi. Hətta, Suriyada bu istiqamətdə fəaliyyət göstərən müxtəlif silahlı qruplaşmaların yaranmasında aparıcı rol oynayırdı. Başqa sözlə, Tehran hakimiyyəti bu ölkədən öz mənafeyi üçün yararlanırdı.
Odur ki, İranın Suriyaya yanaşması ziddiyyətli, ziyanlı olub. Ona görə də beynəlxalq ictimaiyyət onu Tehrana deyil, Ankaraya üstünlük verib Cümhuriyyətin bu ölkədə varlığı qonşu dövlətlərin də təhlükəsizliyinə, onlarla əməkdaşlığına da yardım edəcək. Türkiyə qurucu, İran hakimiyyəti isə Suriyada dağıdıcı mövqedə olub.
Sədrəddin SOLTAN
