Türk dövlətlərinin ortaq əlifbaya ehtiyacı vardı və bu zərurəttarixin yaddaşı ilə bahəm, çağdaş dövrün çağırışlarından doğub.Türk Dövlətləri Təşkilatının (TDT) XI sammitində çıxış edərkənTürkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan təşkilat üzvləri arasındalatın qrafikasına əsaslanan vahid əlifbanın qəbul edilməsininəhəmiyyətini məhz bu səbəbdən vurğulamışdı.
2024-cü il sentyabrın 12-si türk dünyasının tarixində mühüm birsəhifəyə çevrildi. Türk Dövlətləri Təşkilatı ümumi türk əlifbasılayihəsini rəsmi olaraq təsdiqlədi və bununla milyonlarla türkdillərində danışan insanları birləşdirəcək mədəni və dil birliyiistiqamətində daha bir addım atdı. Bu hadisə illər boyu özlərini bumöhtəşəm məqsədə həsr etmiş alimlərin, dilçilərin və mədəniyyətxadimlərinin uzunmüddətli səylərinin zirvəsi oldu.
Türk Dünyası Ümumi Əlifbası Komissiyasının üzvlərinin iştirakıilə keçirilmiş iclasın əsas məqsədi əldə olunmuş təcrübə vəbiliklərin mübadiləsi, görülmüş işlərin yekunlaşdırılması və bütüntürk xalqları üçün vahid baza olacaq bu layihənin təsdiqi idi.
Komissiya 1991-ci ildə hazırlanmış, latın qrafikasına əsaslananümumi türk əlifbası layihəsini yenidən nəzərdən keçirdi, müasirreallıqları nəzərə alaraq, 1993-cü ildə təkmilləşdirilmiş versiyanıqəbul etdi.
Türkiyə və Azərbaycan belə bir addıma hazırdır - təşəbbüsünÖzbəkistan, Qazaxıstan, Qırğızıstan və müşahidəçi statusunda olanTürkmənistan tərəfindən dəstəklənməsi məqsədəuyğun sayılmışdı.
Belədirsə, qardaş türk dövlətərinin ortaq əlifba layihəsininkeçmişi və bu günü necədir, gələcəyi necə olacaq?
... Türk dövlətlərində vahid əlifbanın tətbiqi ideyası ilk dəfə1991-ci ildə, SSRİ dağıldıqdan sonra gündəmə gəldi. Təbii ki, butəşəbbüsün əsas müəllifi Türkiyə idi. Fikir Türk DövlətləriTəşkilatının 2009-cu ildə, əvvəlcə Türk Şurası adı iləyaradılmasından çox əvvəl irəli sürülüb.
1990-cı illərdə Türkiyə bölgədə əhəmiyyətli rol oynayırdı.Xüsusilə Azərbaycanda və Özbəkistanda birgə liseylər və digərtəhsil müəssisələri açılırdı, burada türk dili intensivöyrədilirdi. Türkiyədən olan iş adamları Bakıda və Daşkənddəəvvəllər görünməmiş supermarketlər və böyük ticarət mərkəzləriaçırdı. Hətta Bosfor sahillərində çəkilən seriallar sürətləpopulyarlıq qazanırdı. Amma qəti qərarın verilməsi üçün illərsonrakı ortaq fikir gərəkirdi.
Bu tarixi işin arxasında duran bir ad var ki, o ad türkxalqlarının yaddaşına əbədi həkk olunacaq - akademik Afad Qurbanov.Görkəmli türkoloq, alim-dilçi, müasir Azərbaycan əlifbasınınyaradıcısı və böyük ictimai xadim, məhz o, ümumi türk əlifbasıideyasının əsas ilhamvericisi oldu. Afad Qurbanov bütün türkdünyasını yalnız dil sahəsində deyil, həm də mədəni aspektdəbirləşdirə biləcək bir layihə təklif etdi.
1991-ci ilin payızında İstanbulda keçirilən "Müasir türkəlifbası" simpoziumu çərçivəsində Afad Qurbanovun layihəsiAzərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan və Türkmənistandan olandilçilərin müzakirəsinə təqdim edildi. 34 hərfdən ibarət olan buəlifba, bunlardan 29-nun türk dilindən götürüldüyü halda, bütüntürk dillərinin zəngin və müxtəlif fonetik sistemini tam əhatəedirdi. Afad Qurbanov 1993-cü ildə belə deyirdi: “Ümumi əlifbayalnız bir dil vasitəsi deyil, həm də türk xalqlarını siyasi,iqtisadi və mədəni birlik arzusunda birləşdirən bir körpüdür”.
Onun əməyinin böyüklüyü və müdrikliyi simvola çevrildi. AfadQurbanovun xidmətləri nəticəsində o, Türkiyə Prezidenti SüleymanDəmirəl tərəfindən Ankaraya dəvət edildi və Türk Dil Təşkilatınınfəxri üzvü qəbul edilən ilk azərbaycanlı oldu. Bu, təkcə onunistedadına deyil, həm də türk dünyası üçün etdiyi işin böyüklüyünəverilən yüksək qiymət idi.
Ümumi türk əlifbasının qəbul edilməsi sadəcə bir qərar deyil.Bu, türk xalqlarının birliyə və əməkdaşlığa olan arzularınıngerçəkliyə çevrildiyinin rəmzidir. Bu əlifba, ümumi tarix,ədəbiyyat, mədəniyyət və ənənələrin öyrənilməsi, qorunması vətəbliğ olunmasında əsas baza olacaq. O, türk xalqlarının həyatındayeni bir mərhələnin açarı olacaq — burada dil ayırmır,birləşdirir.
Vahid əlifba yaradılması prosesi son illərdə fəallaşıb. TürkDövlətləri Təşkilatının (TDT) çərçivəsində bu məqsədlə xüsusikomissiya yaradılıb və bu komissiyaya hər bir üzv dövlətdən ikinümayəndə daxil edilib.
Bu ilin sentyabr ayında Bakıda keçirilən Türk Dünyası ÜmumiƏlifba Komissiyasının üçüncü iclasında ekspertlər layihənin bütünmaraqlı tərəflər tərəfindən razılaşdırıldığını elan etdilər.
“Bu fədakar işin nəticəsində, türk dillərində mövcud olanmüxtəlif fonemləri təmsil edən 34 hərfdən ibarət ümumi türkəlifbası təklifi üzrə razılıq əldə edildi”, – deyə mediaya rəsmiaçıqlamada bildirilib.
Komissiya üzvləri vurğulayıblar ki, ümumi əlifba yaradılarkənhər xalqın dil irsinin qorunmasına xüsusi diqqət yetirilib. Əlifba34 hərfdən ibarətdir və burada latın əlifbasının A, B, C kimistandart hərfləri ilə yanaşı, diakritik işarələrdən istifadə olunanŇ və Ŭ kimi orijinal hərflər də mövcuddur.
Müasir türk əlifbası 29 hərfdən ibarətdir. Bu isə o deməkdir ki,unifikasiya çərçivəsində beş yeni hərf əlavə ediləcək. Belə birgenişmiqyaslı islahatın reallaşdırılması üçün Ankara tədrisproqramlarının, sənədlərin və göstərici nişanların dəyişdirilməsiüçün xərcləri qarşılamağa hazırdır.
Azərbaycan isə 1991-ci ildən latın qrafikasına keçid edib vəhazırda əlifbasında 32 hərf var. Buna görə də Azərbaycan müəyyəndərəcədə uyğunlaşmağa məcbur olacaq. Digər TDT ölkələrinə gəlincə –Qazaxıstan, Qırğızıstan və hətta Özbəkistan – onların bəzisi hələdə kiril əlifbasından istifadə edir.
Bir il əvvəl Rəcəb Tayyib Ərdoğan ümumi əlifbanın əhəmiyyətinivurğulayarkən, bu layihənin TDT üzvləri arasında həmrəylik yaratmaqvə çağırışlara effektiv cavab vermək üçün vacib olduğunusöyləmişdi. Bu dəfə isə Bişkek sammitində vahid əlifbanın “birlikdəgələcək qurmağımızın göstəricisi” olduğunu bəyan etdi.
Fəqət postsovet məkanındakı türkdilli dövlətlərin bir qismindəsubyektiv və obyektiv problemlər mövcuddur.
Ən çətin vəziyyətlə qarşılaşan ölkələrdən biri Qırğızıstandır.Ölkədə hələ latın qrafikasına keçid barədə ciddi düşünülməyib.Hazırda 36 hərfdən ibarət əlifba istifadə olunur ki, bu da rusəlifbasına üç əlavə simvolun daxil edilməsindən ibarətdir. Bundanəlavə, ölkədə rəsmi dövlət dili ilə yanaşı, qanunla qorunan vəəksər sənədlərin təkrarı üçün istifadə edilən rəsmi statuslu rusdili də mövcuddur.
Qazaxıstan hazırda 42 hərfdən ibarət kiril əlifbasından istifadəedir. 2017-ci ildə ölkənin ilk prezidenti Nursultan Nazarbayevlatın qrafikasına keçid qərarı qəbul etdi. Siyasi ekspertlərinfikrincə, bu addım əsasən Rusiyadan asılılığı azaltmaq məqsədidaşıyırdı. Yeni əlifbanın tam tətbiqi üçün 2025-ci ilə qədərmərhələli keçid planlaşdırılmışdı. Fəqət hazırda rəsmi Astanaprosesi 2031-ci ilə qədər uzadaraq tələsməməyi tövsiyə edir.
Özbəkistanın vahid türk əlifbasını qəbul etməsi texniki baxımdandaha asandır. Ölkə artıq uzun müddətdir latın qrafikasına keçib vəhazırda iki yazı variantından istifadə edir. 1993-cü ildə qəbuledilən əlifba əsasən türk modelinə əsaslansa da, sonradan ingilistəsirinə məruz qalaraq bəzi fərqli simvollar əlavə edildi.
Prezident Şövkət Mirziyoyev ölkədə əlifba islahatlarına yenitəkan verib. İngilis əlifbasına uyğun variantların yerinə, artıqtürk əlifbasına xas olan hərflərin geri qaytarılması təklif olunur.Məsələn, "ç" və "ş" səslərinin qrafik təsviri üçün "ç" və "ş" kimitürk simvollarından istifadə edilməsi planlaşdırılır. Latınqrafikasının ölkədə geniş tətbiqi tələb olunmasına baxmayaraq, budəyişikliklər hələ də tam qəbul edilməyib. Özbəkistan cəmiyyəti buməsələdə iki əsas qrupa bölünüb. Belə ki, 35 yaşdan aşağı gənclərlatın qrafikasını üstün tutursa, yaşlı nəsil kiril əlifbasındanimtina etmək istəməyərək çox vaxt yeni əlifbada yazılmış mətnlərioxumaqda çətinlik çəkir.
Bu vəziyyət Özbəkistanın vahid türk əlifbasına keçid prosesindənisbətən az çətinliklə üzləşə biləcəyini göstərir. Xüsusilə də,hazırkı kimi paralel yazı sisteminin qorunması halında.
Onu da deyək ki, Mərkəzi Asiya xalqları əlifba dəyişikliklərinibirinci dəfə yaşamır. 1917-ci il inqilabına qədər bu bölgədə ərəbqrafikası istifadə olunurdu. Lakin 1920-ci illərin ortalarındabütün türk dilləri üçün latın əlifbasına keçid qərarı qəbul edildi.1930-cu ildən bu qayda tətbiq edilməyə başlandı. Lakin artıq on ilsonra, SSRİ-nin qrafik birliyini təmin etmək məqsədilə, bütünxalqlar kiril əlifbasına keçdi.
Keçidlər həmin o dövrdə əhalinin böyük hissəsinin savadsızolması səbəbindən, nisbətən asan başa gəldi. Amma bu gün vəziyyəttam fərqlidir. Özbəkistanın 30 ildən çox müddətdir latınqrafikasına keçidi başa çatdıra bilməməsi, belə dəyişikliklərinmürəkkəbliyini nümayiş etdirir.
Yeni latın əlifbasının tətbiqinin Mərkəzi Asiyadan olan işçimiqrantlara təsiri xüsusi diqqət tələb edir. Bu işçilərin əsasistiqaməti hələ də Rusiyadır və yaxın illərdə bu vəziyyətindəyişəcəyi ehtimal edilmir.
Mərkəzi Asiyadan gələn gənc miqrantlar artıq rus dilinibilməməkdən əziyyət çəkirlər. Bu arada Moskva, rus dili daxilolmaqla, miqrantlara qoyulan tələbləri sərtləşdirir: imtahandankeçə bilmədinsə, geri qayıt. Uzunmüddətli perspektivdə latınqrafikasının tətbiqi, kiril əlifbasını oxuya və yaza bilməyənnəsillərin ortaya çıxmasına səbəb ola bilər. Belə bir vəziyyətdəonlar Rusiyada necə çalışacaqlar? Unutmayaq ki, sadəcə Rusiyada 1milyondan çox özbəkistanlı işçi var. Alternativ işçi miqrasiyasıistiqamətlərinə baxılsa belə, Mərkəzi Asiya regionundan bu qədərinsanı işlə təmin edə biləcək başqa bir dövlət yoxdur.
Türk Dünyasının ortaq əlifbasının uyğunlaşdırılması prosesindətürk dili əlifbasına yenidən baxılması planlaşdırılmır. Bu barədəTürkiyə Dilçilik Cəmiyyətinin sədri, professor Osman Mertmüsahibədə bildirib.
O.Mert 1928-ci ildə qəbul edilən və 29 hərfdən ibarət olan türkdili əlifbasının türk dilinin səslərini çatdırmaq üçün kifayətetdiyini vurğulayıb. Bununla yanaşı, digər türk dillərininzənginliyini əks etdirən beş əlavə hərf (Q, X, Ň, Ə və Ŭ) ortaqəlifbada öz əksini tapıb.
Türk dünyasının ortaq əlifbası üzrə komissiyanın sentyabrın 9-daBakıda keçirilmiş üçüncü iclasını şərh edən Mert, Türk DövlətləriTəşkilatına (TDT) üzv ölkələr arasında mədəniyyətlərarası dialoqundərinləşdirilməsinin əhəmiyyətini qeyd edib. Onun sözlərinə görə,ortaq əlifba TDT ölkələrinin bir-birinə daha da yaxınlaşmasınaşərait yaradacaq və bu ölkələrin dünya birliyinə inteqrasiyasınısürətləndirəcək:
“Dünya əhalisinin ən azı 70 faizi latın əlifbasından istifadəedir. Ortaq türk əlifbası yazının “çərçivəsini” formalaşdıracaq ki,bu da həm ölkələrarası əlaqələri möhkəmləndirəcək, həm dəbeynəlxalq səviyyədə Türk dünyasının mövqeyini gücləndirəcək”, -deyə Mert bildirib.
Professorun sözlərinə görə, ortaq əlifbanın tətbiqi vahid birölkənin əlifbasını dəyişdirmək məqsədi daşımır. Azərbaycan, özmilli əlifbasını qoruyaraq istifadə etməyə davam edəcək.Qazaxıstan, Qırğızıstan və Özbəkistanda isə dəyişikliklər yalnızparlamentlərin müvafiq təsdiqindən sonra qüvvəyə minəcək.
“Hər bir ölkənin əlifbasında əlavə olaraq birdən üçə qədərfərqli hərf ola bilər. Ancaq 29 hərf bütün TDT ölkələri üçün ümumiolacaq”, - deyə o izah edib.
Osman Mert, ortaq əlifbanın yalnız dil məsələsi deyil, həm dəTürk dünyasının siyasət, iqtisadiyyat, təhsil və mədəniyyətsahələrində yaxınlaşması üçün bir vasitə olduğunu vurğulayıb.
“Təsəvvür edin, Türkiyənin qərb bölgələrindən olan bir Edirnesakini Altay dağlarına səyahət edib, orada istənilən türk dilindəyazılmış bir mətni oxumaq imkanı əldə edəcək. Bu, Türk dünyasınınhəqiqi mənada birliyini təmin edəcək,” - deyə Mert qeyd edib.
Türkiyə Dilçilik Cəmiyyətinin rəhbəri, ingilis dilində olduğukimi, türk əlifbasında olmayan hərflərin istifadəsinin də mümkünsüzolmadığını vurğulayıb.
“Bu gün Türkiyə vətəndaşları ingilis dilində yazı yazarkən “W”və “Q” hərflərindən istifadə edir. Eyni şəkildə, ortaq əlifbadaolmayan hərflərdən istifadə edərək qazax və ya digər türkdillərində sözləri yazmaq mümkündür”, - deyə o izah edib.
... Ümumiyyətlə, Türk Dövlətləri Təşkilatının vahid əlifbatəşəbbüsü həmrəylik və mədəni birliyi gücləndirmək məqsədi daşıyır.Lakin bu islahatın həyata keçirilməsi texniki, iqtisadi və siyasimaneələrlə müşayiət olunur. Hər bir üzv ölkənin fərqli şərtləri vəmövcud prioritetləri bu prosesin mürəkkəbliyini daha da artırır.Buna baxmayaraq, ideyanın uğurla reallaşdırılması türk dünyasıarasında daha sıx inteqrasiyaya yol aça bilər.
Türk Dövlətləri Təşkilatının son sammitində qəbul edilmişsənədlər arasında "TDT-nin Böyük Türk Dil Modeli" üzrə qarşılıqlıanlaşma memorandumunun olduğu bildirilir. Görünür, məhz bu sənədvahid əlifbanın yaradılması ilə bağlı müddəaları əhatə edir.
Vahid türk əlifbası ideyası türk dünyası arasında həmrəylik vəinteqrasiyanı gücləndirmək məqsədini daşıyır. Bununla belə,islahat, texniki, iqtisadi və sosial problemlərlə müşayiət olunur.Özbəkistanın mövcud təcrübəsi göstərir ki, belə dəyişikliklər həmdaxili, həm də xarici səviyyədə uzunmüddətli koordinasiya və diqqəttələb edir.
Çünki yalnız yazı sistemini dəyişdirilmir - həm də türkdünyasının gələcəkdə daha sıx əlaqələr qurması üçün stratejiaddımdır.
Türk dövlətləri birlik, vəhdət və qardaşlıq yolunda çox önəmliaddımlardan birini atdılar. Növbədə digər, daha genişmiqyaslıqərarlardır...
