Gürcüstan hökumətinin Avropa İttifaqına üzvlük müzakirələrini2028-ci ilə qədər təxirə salmaq qərarı Tbilisidə böyük etirazlarasəbəb oldu. Minlərlə insan küçələrə çıxaraq hakimiyyəti “Avropayolunu satmaqda” ittiham etdi. Bu şüarlar beynəlxalq medianındiqqətini cəlb etsə də, bu etiraz teatrının arxasında daha dərinziddiyyətlər dayanır. Gürcüstan Cənubi Qafqazın digər ölkələrikimi, mürəkkəb geosiyasi torun içindədir və Avropa inteqrasiyasıarzuları iqtisadiyyatın, coğrafiyanın və beynəlxalq münasibətlərinsərt reallıqları ilə üz-üzə gəlir.
Ümumiyyətlə, Avropa inteqrasiyası mövzusu Cənubi Qafqazda artıqçoxdan siyasi alətə çevrilib - həm hakim elitalar, həm də müxalifətüçün manifest rolunu oynayır. Amma bu manipulyasiyaların arxasındaəsas sual gizlənir: Gürcüstan, Ermənistan və ya Azərbaycanümumiyyətlə Avropa İttifaqının bir hissəsi ola bilərmi? Aİ-ninprinsiplərinə görə, namizəd dövlətlər İttifaq ilə birbaşa qurusərhədinə malik olmalı və sərt iqtisadi və siyasi meyarlara cavabverməlidir. Avropadan Türkiyə ilə ayrılan Cənubi Qafqaz, Avropainteqrasiyasını əlçatmaz miraja çevirən aşılmaz baryerlərləqarşılaşır.
Avropa İttifaqı yalnız dövlətlər birliyi deyil, həm də ümumiinfrastruktur, bazarlar və nəqliyyat dəhlizləri ilə bağlı coğrafiməkandır. Türkiyədən o biri tərəfdə yerləşən Cənubi Qafqaz coğrafiuzaqlığının əsirinə çevrilib. Özü yarım əsrdən çoxdur üzvlükgözləyən Türkiyə, regionu Avropa ilə birləşdirən yeganə körpüdür.Lakin bu körpü zəifdir və Ankaranın üzvlük perspektivləri insanhaqlarının pozulması və avtoritarizm ittihamları fonundasolğunlaşır. Türkiyəsiz Gürcüstanın Avropa inteqrasiyası ilə bağlıistənilən müzakirəsi yalnız siyasi fantaziyadır.
Regionun iqtisadi geriliyi başqa bir aşılmaz maneədir. 2023-cüildə Gürcüstanda adambaşına düşən ÜDM cəmi 6000 ABŞ dolları təşkiledib ki, bu da Aİ ölkələrinin minimum səviyyəsindən altı dəfəaşağıdır. Bundan əlavə, Ermənistanla Gürcüstanda institusionalzəiflik, sistemli korrupsiya və məhkəmə sisteminin yetərsizmüstəqilliyi Brüsselin etimadını sarsıtmağa davam edir. Avropahüququn aliliyi, sabit demokratiya və şəffaflıq tələb edir, lakinErmənistanla Gürcüstan islahatlara baxmayaraq, bu standartlardanhələ də çox uzaqdır.
Tbilisidəki etirazlar Gürcüstan cəmiyyətində dərin bölünmənintəzahürünə çevrilib. Müxalifət “Avropa yolu” ilə “təcrid” arasındaqara-ağ seçim mənzərəsi yaradır. Lakin bu ikili yanaşmaillüziyadır. Gürcüstanın heç bir hökuməti Avropa İttifaqındanüzvlüyə zəmanət verən konkret fəaliyyət planı almayıb. Aİliderləri, o cümlədən Ursula fon der Lyayen dəfələrlə vurğulayıblarki, Avropaya inteqrasiya onilliklər tələb edən islahatlarprosesidir.
Etirazlar bir rituala çevrilib: Avropa inteqrasiyası bayraqrolunu oynayır, demokratiya ilə bağlı şüarlar isə səfərbərlikvasitəsidir. Lakin bu fasadın arxasında sual qalır: Avropahəqiqətən Gürcüstana qapılarını açmağa hazırdırmı? Yoxsa bu, sadəcəregionu öz təsir dairəsində saxlamaq üçün bir üsuldur?
Qərbi Balkan ölkələrinin təcrübəsi Aİ-yə gedən yolun nə qədərçətin və uzun olduğunu göstərir. Serbiya, Monteneqro və ŞimaliMakedoniya coğrafi yaxınlıqlarına baxmayaraq, onilliklərdirmüzakirələr aparır. 2022-ci ildə namizəd statusu almış Ukrayna vəMoldova istisna deyil: onların perspektivləri genişmiqyaslıislahatların uğurundan asılıdır ki, bu da onilliklər çəkəbilər.
Cənubi Qafqaz isə daha da uzaqda yerləşir. Avropa İttifaqı iləquru sərhədinin və inkişaf etmiş infrastrukturun olmaması regionutəcrid olunmuş vəziyyətdə saxlayır. Aİ üçün açar logistika dəhliziolan Türkiyə özü də üzvlük edə bilmir və bu geosiyasi çıxılmazvəziyyət Gürcüstanı qlobal oyunların əsirinə çevirir.
Avropa İttifaqı yumşaq güc strategiyasına üstünlük verir:humanitar proqramlar, iqtisadi əməkdaşlıq, siyasi məsləhətləşmələr.Bəs, üzvlük vədi? Bu, əsasən ritorika səviyyəsində qalır.Ermənistan və Gürcüstan Avropa İttifaqı ilə quru sərhədi olmayanbir ölkə olaraq, fundamental maneələrlə qarşılaşır. Aİ indiyə qədərquru sərhədi olmayan heç bir ölkəni üzv qəbul etməyib. Hətta qurusərhədi olmasına baxmayaraq, Türkiyə belə, siyasi və iqtisadibaryerləri aşa bilməyib.
Bu gün Gürcüstan elə bir qovşaqda yerləşib ki, burada şərqinreallıqları qərbin arzuları ilə toqquşur. Avropa inteqrasiyasıparıldayan bir miraj kimi, hələ də etirazlara və siyasimüzakirələrə ilham verir. Lakin bu arzunun arxasında acı birhəqiqət gizlənir: Avropa uzaqdadır və ona gedən yol geosiyasiziddiyyətlərin, iqtisadi zəifliyin və institusional yetkinlikçatışmazlığının tikanları ilə örtülüb.
Tbilisinin küçələri qaynar, şüarlar faktlardan daha yüksəksəsləndiyi halda, bir sual açıq qalır: Gürcüstan nə zaman anlayacaqki, onun gələcəyi Avropa İttifaqının deyil, öz əlindədir?
Avropa İttifaqına üzvlük meyarları siyasi, iqtisadi,infrastruktur və coğrafi tələblərdən ibarət mürəkkəb birmozaikadır. Bu meyarlar 1993-cü ildə qəbul edilmiş Kopenhagensazişlərində təsbit olunmuş və Avropa dövlətlərinin elit klubunadaxil olmaq istəyən namizəd ölkələrin yerinə yetirməli olduğuqaydalar toplusu kimi müəyyənləşdirilmişdir.
Kopenhagen meyarları aşağıdakıları tələb edir:
- Siyasi yetkinlik: Sabit demokratikinstitutlar, insan hüquqlarına və qanunun aliliyinə hörmət.
- İqtisadi dayanıqlıq: Ümumi Aİ bazarındarəqabətə tab gətirə biləcək inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatı.
- İnfrastruktur inteqrasiyası: Nəqliyyat,institusional və iqtisadi sistemlərə inteqrasiya hazırlığı.
Bu meyarlar universal və ədalətli görünə bilər, lakin reallıqgöstərir ki, Cənubi Qafqaz ölkələri üçün hətta əsas tələbləriyerinə yetirmək demək olar ki, mümkünsüzdür.
Kopenhagen meyarları formal olaraq Aİ ilə quru sərhədininvacibliyini qeyd etməsə də, bu sərhədin olmaması aşılmaz baryerləryaradır. Çünki Aİ iqtisadiyyatı malların, xidmətlərin və işçiqüvvəsinin maneəsiz hərəkətindən asılı olan mürəkkəb bir sistemdir.Quru sərhədi olmadan bu sistemə inteqrasiya baha başa gəlir vətexniki cəhətdən çətin olur.
Həm Gürcüstan, həm də Ermənistan coğrafi təcriddə qalır, sabitolmayan Yaxın Şərqlə, sanksiyalara məruz qalan Rusiya ilə və Avropaİttifaqı qapısında onilliklərdir gözləyən Türkiyə iləəhatələnib.
Təbii, Aİ tarixi coğrafi məhdudiyyətlərə baxmayaraq, bəziölkələrin İttifaqa üzv olması nümunələrini tanıyır. Bu istisnalargöstərir ki, belə hallar yalnız unikal şərait tələb edir:
- Kipr: Böyük Britaniya ilə tarixi bağlar vəAralıq dənizindəki strateji əhəmiyyəti, adanı uzaqlığınabaxmayaraq, Aİ-nin bir hissəsinə çevirdi.
- İslandiya: İqtisadi güc və Aİ standartlarınauyğunluq, ölkəyə formal üzvlükdən qaçaraq Avropa İqtisadi Zonasınadaxil olmaq imkanı verdi.
Fəqət Gürcüstan və Ermənistan bu presedentlərdən yararlanabilməz. Güclü iqtisadiyyatın olmaması, qonşularından dərin asılılıqvə geosiyasi qeyri-sabitlik onlara bu cür üstünlüyü rəvagörmür.
Belədirsə, Tbilisi ilə İrəvanın Aİ strategiyaları sadəcə,illüzor strategiya təsiri bağışlayır.
Ermənilərlə gürcülər üçün acı olsa da, gerçəkdir…
