Azərbaycan təhsil sistemi son illərdə bir sıra islahatlara məruz qalsa da, cəmiyyətin gözləntilərini qarşılayan müasir və rəqabətqabiliyyətli modelə çevrilə bilmir. Problemin kökləri yalnız maliyyə resurslarının çatışmazlığında deyil, idarəetmə problemləri, sistemin strukturu və cəmiyyətin təhsilə yanaşmasında gizlənir. Təhsil eksperti Kamran Əsədov bu məsələnin mahiyyətini araşdıraraq, təhsil sisteminin səmərəliliyinə mane olan amilləri diqqətə çatdırır.
Statistik göstəricilər Azərbaycan təhsilindəki problemlərin miqyasını əyani şəkildə göstərir. 2023-cü ildə PISA tədqiqatının nəticələrinə əsasən, Azərbaycanın şagirdləri oxuyub-anlama, riyazi biliklər və təbiət elmləri sahəsində 79 ölkə arasında 62-ci yeri tutub. Bu nəticələr yalnız şagirdlərin deyil, eyni zamanda sistemin bütövlükdə zəifliyini ortaya qoyur. Dünya Bankının təhlillərinə əsasən, Azərbaycanda şagird başına düşən illik təhsil xərcləri təxminən 650 dollar təşkil edir. Halbuki inkişaf etmiş ölkələrdə bu göstərici 5,000-12,000 dollar arasında dəyişir.
Kamran Əsədov qeyd edir ki, maliyyə resurslarının məhdudluğu əsas problem deyil. Əsas çətinlik resursların düzgün bölgüsündə və səmərəli idarə edilməsindədir. Təhsil sahəsinə ayrılan vəsaitlərin əksər hissəsi inzibati xərclərə və infrastrukturun saxlanmasına yönəlir, halbuki müəllimlərin peşəkar inkişafı və şagirdlərə innovativ təhsil mühitinin yaradılması arxa planda qalır. “Məsələn, 2022-ci ildə keçirilən müəllimlərin sertifikasiyası imtahanlarında iştirak edənlərin yalnız 40%-i yüksək nəticə göstərə bilib. Bu rəqəm təhsil sisteminin ən əsas dayağı olan müəllimlərin hazırlıq səviyyəsinin ciddi şəkildə artırılmasına ehtiyac olduğunu göstərir,” – deyə o bildirir.
Sistemimizdəki digər problemli məqam idarəetmə və planlaşdırmadır. Azərbaycanda təhsil siyasətinin həyata keçirilməsində mövcud olan bürokratik maneələr, qərar qəbul etmə prosesində gecikmələr və islahatların natamam həyata keçirilməsi təhsilin keyfiyyətinə mənfi təsir edir. Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, idarəetmə effektivliyinin artırılması təhsilin keyfiyyətini yüksəltmək üçün həlledici rol oynayır. Məsələn, Sinqapur və Finlandiya kimi ölkələrdə təhsil strategiyası uzunmüddətli planlar əsasında qurulur, qərarlar cəmiyyətin və əmək bazarının tələblərinə uyğun qəbul edilir. Azərbaycanda isə tez-tez dəyişən qaydalar və uzunmüddətli planların olmaması təhsil sistemini zəiflədir.
Rəqəmsallaşma sahəsində də ciddi boşluqlar var. Azərbaycan məktəblərinin yalnız 20%-i tam rəqəmsal təhsil infrastrukturuna malikdir. Bu göstərici ilə ölkəmiz inkişaf etməkdə olan ölkələrdən geri qalır. Kamran Əsədov bildirir ki, müasir təhsil rəqəmsal texnologiyalar olmadan mümkün deyil: “Müasir dövrün tələbləri şagirdlərin rəqəmsal bilik və bacarıqlarının artırılmasını tələb edir. Halbuki, bizim məktəblərin əksəriyyətində texnologiyadan istifadə ya məhduddur, ya da ümumiyyətlə yoxdur. Bu, gələcəkdə işçi qüvvəsinin rəqabətqabiliyyətliliyini ciddi şəkildə zəiflədə bilər.”
Məktəb idarəçiliyi ilə bağlı problemlər də təhsil sistemimizin inkişafını ləngidən amillərdəndir. Təəssüf ki, bir çox hallarda məktəb direktorları yalnız inzibati funksiyalara fokuslanır və pedaqoji proseslərin keyfiyyətinə lazımi diqqət ayırmırlar. Statistikaya görə, Azərbaycanda məktəblərin 60%-dən çoxunda direktorlar əlavə tədris resurslarını cəlb etməkdə və ya müəllimlərin peşəkar inkişafına yönəlik proqramların təşkili ilə bağlı təşəbbüs göstərmirlər. Bu vəziyyət məktəblərdə yeniliklərin tətbiqini çətinləşdirir.
Kamran Əsədovun fikrincə, təhsil sistemini abad etmək üçün ilk növbədə köklü islahatlara ehtiyac var. Müəllimlərin peşəkar hazırlığını yüksəltmək üçün xüsusi proqramlar təşkil edilməli, rəqəmsal tədris metodlarının tətbiqi genişləndirilməlidir. Eyni zamanda, idarəetmə strukturu şəffaflaşdırılmalı və bürokratik əngəllər aradan qaldırılmalıdır. Təhsilin bütün iştirakçıları – müəllimlər, şagirdlər, valideynlər və idarəçilər – ümumi məqsəd uğrunda birlikdə çalışmalıdır.
Ekspert vurğulayır ki, cəmiyyətin təhsilə yanaşması dəyişməlidir. Statistik göstəricilər göstərir ki, Azərbaycanda valideynlərin yalnız 30%-i övladlarının təhsil prosesində fəal iştirak edir. Halbuki, inkişaf etmiş ölkələrdə valideynlərin təhsil prosesinə qatqısı şagirdlərin akademik nailiyyətlərinin artmasına əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir. “Təhsil yalnız məktəbin və ya müəllimin üzərinə qoyulan məsuliyyət deyil. Bu, bütöv cəmiyyətin üzərinə düşən vəzifədir. Cəmiyyət təhsilə prioritet yanaşmadıqca, sistemin inkişafı mümkünsüz olacaq,” – deyə Kamran Əsədov fikrini yekunlaşdırır.
Azərbaycan təhsil sisteminin abadlaşdırılması üçün həlledici addımlar atılmalıdır. Maliyyə resurslarının artırılması ilə yanaşı, mövcud vəsaitlərin düzgün və məqsədyönlü istifadə edilməsinə diqqət yetirilməlidir. Səmərəli idarəetmə, müasir texnologiyaların tətbiqi və pedaqoji keyfiyyətin yüksəldilməsi bu sahədə uğurun açarıdır. Yalnız bu yolla təhsil sistemimiz cəmiyyətin gözləntilərinə cavab verə və ölkəmizin gələcəyini təmin edə bilər.
Bəhman Hüseynli
