Bakı. Trend:
Azərbaycan növbəti əhəmiyyətli addımı atıb. Ermənistan əleyhinəHaaqadakı Daimi Arbitraj Məhkəməsinə əsas iddia sənədinin təqdimedilməsi 30 ilə yaxın müddətdə işğal olunmuş ərazilərin enerjiresurslarından qeyri-qanuni istifadə nəticəsində vurulmuş zərərinödənilməsi üçün yeni mərhələ açdı. Bu hüquqi proses yalnız vacibpresedent deyil, həm də dövlətlərin suveren hüquqlarının qorunmasıilə bağlı qlobal müzakirələrin əsas elementi hesab olunur.
Rəsmi Bakı bəyan edib ki, Ermənistan işğal müddətindəAzərbaycanın təbii və enerji resurslarına, o cümlədən stratejiobyektləri - Sərsəng su anbarını və Tərtər su-elektrik stansiyasını- barbarcasına istismar edib. Bu obyektlər yalnız qanunsuz istismaredilməyib, həm də Ermənistanın daxili enerji şəbəkəsinə qoşulub,nəticədə Azərbaycanın resurslarından öz enerji ehtiyaclarını ödəməküçün istifadə olunub.
Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin bəyanatında vurğulanır ki,Ermənistan "yalnız enerji resurslarını istismar etməyib, həm dəonları qanunsuz olaraq öz enerji sisteminə qoşub". Bu hərəkətbeynəlxalq hüquq və Enerji Xartiyası müqaviləsinin əsasprinsiplərinə ziddir.
Azərbaycan Ermənistanın enerji resurslarının qeyri-qanuniistismarına dair çoxsaylı pozuntularını diqqətə çatdıraraq əsasiddia sənədini Haaqadakı Daimi Arbitraj Məhkəməsinə təqdim etdi. Buaddım 27 fevral 2023-cü ildə başlanan və Ermənistana arbitrajbarədə bildiriş göndərilməsi ilə başlayan hüquqi prosesin davamıidi. İddia beynəlxalq hüququn təmin edilməsinə dair vacib presedentyaradır.
Azərbaycanın mövqeyi beynəlxalq hüququn aşağıdakı əsassənədlərinə əsaslanır:
1. BMT Baş Assambleyasının 1803 (XVII) qətnaməsi(1962): Dövlətlərin öz təbii resurslarına suverenhüquqlarını tanıyır. Azərbaycan vurğulayır ki, Ermənistan işğaldövründə bu hüquqları kobud şəkildə pozaraq, Azərbaycanın enerjiresurslarını qanunsuz istismar edib.
2. Vətəndaş və siyasi hüquqlar haqqında Beynəlxalq Pakt(1966) və İqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar haqqında BeynəlxalqPakt (1966): Bu sənədlər xalqların öz təbii sərvətlərinisərbəst idarə etmək hüququnu təsdiqləyir. Ermənistanın işğaldövründə enerji resurslarından istifadəsi bu prinsiplərəziddir.
3. Enerji Xartiyası Müqaviləsi (EXM): Hər ikitərəf bu müqavilənin iştirakçısıdır. Ermənistanın Azərbaycanınenerji resurslarını qeyri-qanuni istismarı, müqavilədəkiöhdəliklərə ziddir.
Ermənistanın pozuntularına dair faktlar və sübutlara gəldikdəisə, Azərbaycan ərazilərinin 20 faizinin işğal altında olduğu 30 ilərzində ermənilər Kəlbəcər və Laçın rayonlarındaneft və nadir metalların hasilatı ilə məşğul olub. Bu resurslarüçüncü ölkələr vasitəsilə qanunsuz ixrac edilib. Bundan başqa,işğal dövründə Tərtər çayındakı su elektrik stansiyaları istismaredilmiş və ya dağıdılmış, bu isə Azərbaycanın enerji müstəqilliyinəciddi ziyan vurub. Azərbaycan məhkəməyə peyk görüntüləri, maliyyəsənədləri və şahid ifadələri daxil olmaqla çoxsaylı sübutlar təqdimedib.
Enerji Xartiyası Katibliyi və Beynəlxalq Arbitraj İnstitutununhesabatları Azərbaycanın iddiasını qanuni hesab edir. Beynəlxalqhüquq sahəsində tanınmış mütəxəssis, professor MarkStivensonunsa fikrincə, sözügedən iddia beynəlxalq hüquqdamühüm presedent yaradacaq. Avropa Enerji Tədqiqatları Mərkəzininanalitiki Kamilla de Vinterin qənaətinə görə,Azərbaycanın təqdim etdiyi sübutlar beynəlxalq standartlara tamuyğundur.
Ən nəhayət, "Financial Times" və "Euronews"rəsmi Bakının bəhs etdiyimiz iddiasını "ədalətə doğru tarixi addım"kimi dəyərləndiriblər.
Rəsmi Bakı Ermənistandan ərazilərimizdəki təbii ehtiyatlardan vəxüsusilə də enerjidaşıyıcıları mənbələrnindən qeyri-qanuni istifadənəticəsində dəyən 2 milyard ABŞ dollarından artıq ziyanınödənilməsini, işğal dövründə ölkəmizə vurulmuş ekoloji ziyanınbərpasını və Ermənistanın hərəkətlərinin beynəlxalq hüquq pozuntusukimi tanınmasını tələb edir.
Fransız analitik Jak Lemyer vurğulayır ki, "Azərbaycanın iddiasıbeynəlxalq hüququn gücünü və ədaləti bərpa etməyə yönəlib."Ermənistandan isə məsuliyyəti inkar edən bəyanatlar gəlməkdədir,lakin müstəqil ekspertlər bu mövqeyi zəif hesab edirlər.
Rəsmi Bakının Haaqa məhkəməsindəki bu iddiası yalnız maddiziyanı bərpa etməklə məhdudlaşmır, həm də beynəlxalq hüququnqorunması üçün mühüm bir presedent yaradır.
Azərbaycanın ilkin hesablamalarına görə, resurslarınqeyri-qanuni istismarından irəli gələn ümumi ziyan aşağıdakısahələri əhatə edir:
Su-elektrik enerjisi: Tərtər Su ElektrikStansiyası və digər obyektlər onilliklər boyu Ermənistaniqtisadiyyatını enerji ilə təmin edib.
Bərpa olunan enerji mənbələri: Günəş və küləkenerjisi resursları ekoloji standartlar nəzərə alınmadan istismarolunub.
Təbii resurslar: Kənd təsərrüfatı məhsulları vəfaydalı qazıntılar qeyri-qanuni şəkildə çıxarılaraq daşınıb.
Ekspertlər hesab edir ki, təzminatın məbləği resurslarınqanunsuz istifadəsi və infrastrukturun amortizasiyası da daxilolmaqla, milyardlarla ABŞ dollarına çata bilər. Azərbaycanınhökuməti ekoloji ziyanın ödənilməsini xüsusi vurğulayır, bu isəxüsusilə COP29-un Bakıda keçirilməsi kontekstində aktuallıqqazanır.
Tarixi nümunələr, o cümlədən İkinci Dünya Müharibəsi zamanıqanunsuz resurs çıxarılmalarına görə Almaniyaya qarşı tətbiq olunankompensasiyalar, belə iddialar üçün hüquqi pretsedentlərin mövcudolduğunu göstərir. Bu halda Ermənistan təkcə maddi ziyanı ödəməkləkifayətlənməyəcək, həm də beynəlxalq normaların pozulmasına görəcərimələr ödəməyə məcbur ola bilər.
Beynəlxalq arbitraj üzrə tanınmış ekspert MayklQrin qeyd edib: "Azərbaycanın iddiası beynəlxalqədalət sisteminin sınağıdır. Əgər Haaqa məhkəməsi tələblərin əsaslıolduğunu tanısa, bu, bütün ölkələrə işğal olunmuş ərazilərdəresursların istismarının yolverilməzliyinə dair siqnalverəcək."
Azərbaycanın Ermənistan əleyhinə Haaqadakı Daimi ArbitrajMəhkəməsinə müraciəti ikitərəfli münaqişənin hüdudlarından kənaraçıxır. Bu proses suveren hüquqların, ədalətin və beynəlxalqnormalara hörmətin qorunması məsələsidir.
Bu prosesdə Azərbaycanın uğuru onun beynəlxalq arenadakımövqeyini gücləndirəcək və qeyri-qanuni resurs istismarına məruzqalan digər ölkələr üçün əhəmiyyətli pretsedent yaradacaq.
Qədim Roma filosofu Senekanın sözləri ilə desək: "Ədalətbizə verilən deyil, bizim etdiyimiz bir şeydir." Azərbaycan özhüquqlarını müdafiə edərək beynəlxalq ədalət və hüququngücləndirilməsi yolunda mühüm bir nümunə yaradır.
Azərbaycanın Ermənistan əleyhinə Haaqadakı Daimi ArbitrajMəhkəməsinə müraciəti güclü hüquqi bazaya, beynəlxalq normalara vəkonkret faktlara əsaslanır. Bu proses təkcə ədalətin bərpası üçünbir addım deyil, həm də Azərbaycanın beynəlxalq hüquqa olanbağlılığını nümayiş etdirir. Bu işlə bağlı hadisələr dövlətlərinsuverenliyinə hörmətin və beynəlxalq hüquq normalarına riayətedilməsinin zəruriliyini vurğulayan mühüm presedent yaradabilər.
