Azərbaycan növbəti əhəmiyyətli addımı atıb. Ermənistan əleyhinə Haaqadakı Daimi Arbitraj Məhkəməsinə əsas iddia sənədinin təqdim edilməsi 30 ilə yaxın müddətdə işğal olunmuş ərazilərin enerji resurslarından qeyri-qanuni istifadə nəticəsində vurulmuş zərərin ödənilməsi üçün yeni mərhələ açdı. Bu hüquqi proses yalnız vacib presedent deyil, həm də dövlətlərin suveren hüquqlarının qorunması ilə bağlı qlobal müzakirələrin əsas elementi hesab olunur.
Rəsmi Bakı bəyan edib ki, Ermənistan işğal müddətində Azərbaycanın təbii və enerji resurslarına, o cümlədən strateji obyektləri - Sərsəng su anbarını və Tərtər su-elektrik stansiyasını - barbarcasına istismar edib. Bu obyektlər yalnız qanunsuz istismar edilməyib, həm də Ermənistanın daxili enerji şəbəkəsinə qoşulub, nəticədə Azərbaycanın resurslarından öz enerji ehtiyaclarını ödəmək üçün istifadə olunub.
Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin bəyanatında vurğulanır ki, Ermənistan "yalnız enerji resurslarını istismar etməyib, həm də onları qanunsuz olaraq öz enerji sisteminə qoşub". Bu hərəkət beynəlxalq hüquq və Enerji Xartiyası müqaviləsinin əsas prinsiplərinə ziddir.
Azərbaycan Ermənistanın enerji resurslarının qeyri-qanuni istismarına dair çoxsaylı pozuntularını diqqətə çatdıraraq əsas iddia sənədini Haaqadakı Daimi Arbitraj Məhkəməsinə təqdim etdi. Bu addım 27 fevral 2023-cü ildə başlanan və Ermənistana arbitraj barədə bildiriş göndərilməsi ilə başlayan hüquqi prosesin davamı idi. İddia beynəlxalq hüququn təmin edilməsinə dair vacib presedent yaradır.
Azərbaycanın mövqeyi beynəlxalq hüququn aşağıdakı əsas sənədlərinə əsaslanır:
1. BMT Baş Assambleyasının 1803 (XVII) qətnaməsi (1962): Dövlətlərin öz təbii resurslarına suveren hüquqlarını tanıyır. Azərbaycan vurğulayır ki, Ermənistan işğal dövründə bu hüquqları kobud şəkildə pozaraq, Azərbaycanın enerji resurslarını qanunsuz istismar edib.
2. Vətəndaş və siyasi hüquqlar haqqında Beynəlxalq Pakt (1966) və İqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar haqqında Beynəlxalq Pakt (1966): Bu sənədlər xalqların öz təbii sərvətlərini sərbəst idarə etmək hüququnu təsdiqləyir. Ermənistanın işğal dövründə enerji resurslarından istifadəsi bu prinsiplərə ziddir.
3. Enerji Xartiyası Müqaviləsi (EXM): Hər iki tərəf bu müqavilənin iştirakçısıdır. Ermənistanın Azərbaycanın enerji resurslarını qeyri-qanuni istismarı, müqavilədəki öhdəliklərə ziddir.
Ermənistanın pozuntularına dair faktlar və sübutlara gəldikdə isə, Azərbaycan ərazilərinin 20 faizinin işğal altında olduğu 30 il ərzində ermənilər Kəlbəcər və Laçın rayonlarında neft və nadir metalların hasilatı ilə məşğul olub. Bu resurslar üçüncü ölkələr vasitəsilə qanunsuz ixrac edilib. Bundan başqa, işğal dövründə Tərtər çayındakı su elektrik stansiyaları istismar edilib və ya dağıdılıb, bu isə Azərbaycanın enerji müstəqilliyinə ciddi ziyan vurub. Azərbaycan məhkəməyə peyk görüntüləri, maliyyə sənədləri və şahid ifadələri daxil olmaqla çoxsaylı sübutlar təqdim edib.
Enerji Xartiyası Katibliyi və Beynəlxalq Arbitraj İnstitutunun hesabatları Azərbaycanın iddiasını qanuni hesab edir. Beynəlxalq hüquq sahəsində tanınmış mütəxəssis, professor Mark Stivensonunsa fikrincə, sözügedən iddia beynəlxalq hüquqda mühüm presedent yaradacaq. Avropa Enerji Tədqiqatları Mərkəzinin analitiki Kamilla de Vinterin qənaətinə görə, Azərbaycanın təqdim etdiyi sübutlar beynəlxalq standartlara tam uyğundur.
Ən nəhayət, "Financial Times" və "Euronews" rəsmi Bakının bəhs etdiyimiz iddiasını "ədalətə doğru tarixi addım" kimi dəyərləndiriblər.
Rəsmi Bakı Ermənistandan ərazilərimizdəki təbii ehtiyatlardan və xüsusilə də enerjidaşıyıcıları mənbələrnindən qeyri-qanuni istifadə nəticəsində dəyən 2 milyard ABŞ dollarından artıq ziyanın ödənilməsini, işğal dövründə ölkəmizə vurulmuş ekoloji ziyanın bərpasını və Ermənistanın hərəkətlərinin beynəlxalq hüquq pozuntusu kimi tanınmasını tələb edir.
Fransız analitik Jak Lemyer vurğulayır ki, "Azərbaycanın iddiası beynəlxalq hüququn gücünü və ədaləti bərpa etməyə yönəlib." Ermənistandan isə məsuliyyəti inkar edən bəyanatlar gəlməkdədir, lakin müstəqil ekspertlər bu mövqeyi zəif hesab edirlər.
Rəsmi Bakının Haaqa məhkəməsindəki bu iddiası yalnız maddi ziyanı bərpa etməklə məhdudlaşmır, həm də, yuxarıda da vurğuladığımız kimi, beynəlxalq hüququn qorunması üçün mühüm bir presedent yaradır.
Azərbaycanın ilkin hesablamalarına görə, resursların qeyri-qanuni istismarından irəli gələn ümumi ziyan aşağıdakı sahələri əhatə edir:
Su-elektrik enerjisi: Tərtər Su Elektrik Stansiyası və digər obyektlər onilliklər boyu Ermənistan iqtisadiyyatını enerji ilə təmin edib.
Bərpa olunan enerji mənbələri: Günəş və külək enerjisi resursları ekoloji standartlar nəzərə alınmadan istismar olunub.
Təbii resurslar: Kənd təsərrüfatı məhsulları və faydalı qazıntılar qeyri-qanuni şəkildə çıxarılaraq daşınıb.
Ekspertlər hesab edirlər ki, təzminatın məbləği resursların qanunsuz istifadəsi və infrastrukturun amortizasiyası da daxil olmaqla, milyardlarla ABŞ dollarına çata bilər. Azərbaycanın hökuməti ekoloji ziyanın ödənilməsini xüsusi vurğulayır, bu isə xüsusilə COP29-un Bakıda keçirilməsi kontekstində aktuallıq qazanır.
Tarixi nümunələr, o cümlədən İkinci Dünya Müharibəsi zamanı qanunsuz resurs çıxarılmalarına görə Almaniyaya qarşı tətbiq olunan kompensasiyalar, belə iddialar üçün hüquqi pretsedentlərin mövcud olduğunu göstərir. Bu halda Ermənistan təkcə maddi ziyanı ödəməklə cəzadan qurtula bilməyəcək, həm də beynəlxalq normaların pozulmasına görə cərimələr ödəməyə məcbur ola bilər.
Beynəlxalq arbitraj üzrə tanınmış ekspert Maykl Qrin qeyd edib: "Azərbaycanın iddiası beynəlxalq ədalət sisteminin sınağıdır. Əgər Haaqa məhkəməsi tələblərin əsaslı olduğunu tanısa, bu, bütün ölkələrə işğal olunmuş ərazilərdə resursların istismarının yolverilməzliyinə dair siqnal verəcək".
Azərbaycanın Ermənistan əleyhinə Haaqadakı Daimi Arbitraj Məhkəməsinə müraciəti ikitərəfli münaqişənin hüdudlarından kənara çıxır. Bu proses suveren hüquqların, ədalətin və beynəlxalq normalara hörmətin qorunması məsələsidir.
Bu prosesdə Azərbaycanın uğuru onun beynəlxalq arenadakı mövqeyini gücləndirəcək və qeyri-qanuni resurs istismarına məruz qalan digər ölkələr üçün əhəmiyyətli pretsedent yaradacaq.
Qədim Roma filosofu Senekanın sözləri ilə desək: "Ədalət bizə verilən deyil, bizim etdiyimiz bir şeydir." Azərbaycan öz hüquqlarını müdafiə edərək beynəlxalq ədalət və hüququn gücləndirilməsi yolunda mühüm bir nümunə yaradır.
Azərbaycanın Ermənistan əleyhinə Haaqadakı Daimi Arbitraj Məhkəməsinə müraciəti güclü hüquqi bazaya, beynəlxalq normalara və konkret faktlara əsaslanır. Bu proses təkcə ədalətin bərpası üçün bir addım deyil, həm də Azərbaycanın beynəlxalq hüquqa olan bağlılığını nümayiş etdirir. Bu işlə bağlı hadisələr dövlətlərin suverenliyinə hörmətin və beynəlxalq hüquq normalarına riayət edilməsinin zəruriliyini vurğulayan mühüm presedent yarada bilər.
