Sosial Tədqiqatlar Mərkəzində hər birinizi ürəkdən salamlayırıq, dəvətimizi qəbul etdiyinizə görə hər birinizə səmimi təşəkkürlərimizi bildiririk və kitab təqdimatı mərasimlərini millət quruculuğunun ayrılmaz tərkib hissəsi kimi müqəddəs vəzifə hesab edirik.
Bildiyiniz kimi, ölkəmizdə sosioloji fikrin inkişafı bir çox qonşu dövlətlər kimi bolşevik inqilabından əvvəl, yaxud sovet hakimiyyətinin qurulduğu illərə deyil, ötən əsrin ikinci yarısından sonraya təsadüf edir.
Lakin müstəqillikdən sonra sosiologiyanın inkişafı, ali təhsil sistemində ona yer verilməsi və dövlət sifarişlərinin artması, cəmiyyətşünaslığın aparıcı sahəsi kimi öyrənilməsi və tədrisi yeni mərhələdir. Bununla belə, dövlət və cəmiyyət həyatında Qərb ölkələrindəki kimi ona geniş ictimai tələbat heç vaxt arzuedilən səviyyədə olmayıb.
Nəinki vətəndaşların və ictimai fikrin yetərsiz münasibəti, o cümlədən, akademik camiyədə sosiologiya elminin institusional təşkili, kadrların karyera inkişafı, alternativ təşkilatlanması, beynəlxlaq elmi jurnallarda təmsilçiliyi və ekspert cəmiyyətlərinin formalaşması həmişə zəif olub. Azərbaycan Elmlər Akademiyası rəhbərinin açıqlaması vəziyyəti əyani əks etdirir. O deyir, sitat:” Ölkəmizdə sosiologiya indeksi üzrə alimlər çox azdır. Ən tanınmış elm adamımızın 85 yaşı var. Orta nəsli barmaqla saymaq olar. Geri qalmış sahələrdən biri də sosiologiyadır və heç vaxt diqqət mərkəzində olmayıb. Problemin həlli ilə 2-3 ildir məşğuluq. AMEA-da sosiologiya ixtisası üzrə doktoranturaya qəbula yer ayrılıb və yeni nəsil hazırlamaq istəyirik”.
Deyilənləri təsdiqləyən və açıq mənbələrdə sahədəki durumu əks etdirən digər faktlar- internet axtarış resurslarında sosioloqların məqalə və çıxışları, elmi və populyar rəyləri aşağı vəziyyətdədir, monoqrafiyalar, dərs vəsaitləri, nəzəri əsərlər barmaqla sayıla bilər. Əvəzində aparıcı ölkələrin, məsələn, Qərb dövlətlərinin sosiologiyası, araşdırma konseptləri, metodları və modelləri tüğyan edir.
Nəzəri sosiologiya sahəsində alimlərimizin keçmiş sovet məkanında tanınmaması, elmi əlaqələri və beynəlxalq tədbirlərdə iştirakçılığına dair məlumatlar demək olar, yox dərəcəsindədir. Halbuki ötən yarım əsrdə başlanan yol indi fərqli nəticələrə gətirməliydi.
Azərbaycanda sosiologiya elminə münasibət, onun bir elm sahəsi kimi qəbulu, tanınması, təbliği-həm ictimai sferada, həm də dövlət idarəçiliyində ona yer verilməsiötən əsrin 60-cı illərindən başlayır. Ulu öndər Heydər Əliyevin respublikaya rəhbərliyi dövründə əhalinin ictimai rəyinin sovet elitası tərəfindən nəzərə alınması, onunla hesablaşılması, sosial problemlərin və ictimai proseslərin tədqiqi sahəsində görülən işlər xüsusi mərhələ adlandırıla bilər. Tahir Faradov kimi azsaylı sosioloqlarımız yazır ki, biz ilk dəfə kəmiyyət sorğularını apararaq, əhalinin müxtəlif problemlərə münasibətini öyrənməklə respublikada və ittifaq səviyyəsində gedən siyasətə təsir imkanı qazandıq. Qərbdə çoxdan institusionallaşan elm sahəsinin tətbiqi sferalarda qazandığı uğurlarla müqayisədə sovet tarixi materializminin ideoloji basqısı, kölgəsi altında qalan sahəni inkişaf etdirməyə yalnız o zaman fürsətlər açıldı.
Sosiologiya elmi dərəcəsinin tətbiqi, BDU-dakafedranın yaradılması, ilk sosioloji ədəbiyyatların milli dildə nəşri, o cümlədən,SSRİ Elmlər Akademiyasının Fəlsəfə İnstitutunda sosioloji tədqiqatlar şöbəsinə tələbələrin təhsili üzrə ilk mübadiləsinin başlanması o dövrün mühüm hadisələridir.
Təqdimata hazırlaşarkən, bir vaxtlar qarşısına sədd çəkilən və sosial elmlərin öyrənilməsində oxşar durumda olan qonşu Rusiyada "Sosiologiyanın xəstəlikləri” adlıelmi məqalə ilə tanış oldum. Müəlliflər,"nəzəri sosiologiyaya ictimai marağın olmaması, onun müstəsna təcrübi elm kimi qavranılması, xarici sifarişlərdən asılılıq, sosioloji cəmiyyətlərin formalaşa bilməməsi, akademik və tətbiqi tədqiqatlar arasındakı uçurumu, universitetlər və kommersiya şirkətlərinin zəif əlaqəsini, sosial elmin siyasiləşməsini” əsas problemlər kimi qeyd edirlər. Əslində ölkəmiz üçün də keçərli diaqnozdur. Xüsusilə də sosiologiyanın siyasiləşməsi, xarici qrupların sosial prosesləri hakimiyyət əleyhinə istismar etməsi acı gerçəklikdir.
Sosioloqlar anketləri paylayan və statistik məlumatlar toplayan şəxslər kimi birtərəfli qavranılır, halbuki sosiologiya təkcə sosial reallığı təsvir etmir, həm də onu izah və şərh, nəhayət, dərk edir.
Sosioloji tədqiqatlar sahəsində xarici sifarişlər kiçik tədqiqatçı qrupları onlardan asılı etməklə, gizli fəaliyyətə sürükləyib. Qeyri-leqal şəraitdə müxtəlif problemlər tədqiq olunub, əksər hallarda onlar məxfi hesabatlar kimi xarici sifarişçilərə təqdim edilib.
Ölkəmizdə sosiologiya ixtisasının tədrisi hazırda 4 institutda aparılır. Bakı Dövlət Universitetinə hər il azərbaycandilli 50, ingilis və rusdilli sektorlarının da hər birinə 25-25 tələbə qəbul edilir, daha sonra 20 nəfər magistr proqramı ilə təhsillərini davam etdirirlər. İlk baxışda, adekvat göstəricidir və onların gələcək elmi irəliləyişlərini təmin etməklə, təkcə milli dildə deyil, eləcə də rus və ingilis dillərində peşəkar mütəxəssislər qazanmaq olardı. Kafedralarınmüəllim heyəti və onların dərs yükü haqqında müfəssəl məlumatlar yoxdur. Göründüyü kimi, müstəqillikdən keçən 30 il ərzində sosiologiya hələ də institutlaşma prosesini yaşayır, ixtisaslı sosioloqlar yetişdirən ali təhsil müəssisələrinə baxmayaraq, tanınmış ekspert cəmiyyəti və onların vahid təşkilatı mövcud deyil. Tələbələrin 10 faizi öz ixtisasları üzrə irəliləmir, qeyri-ixtisas sahibləri vakuumu doldurmağa çalışır. Müqayisə üçün, təkcə Britaniyada 106 ali təhsil müəssisəində sosioloq ixtisası üzrə kadrlar yetişdirilir və onların gələcək elmi inkişaf mexainzmləri fəaliyyət göstərir.
Nəhayət, dünya sosiologiya elminin müasir nailiyyətləri əsasında dərin tədqiqatlar aparan, 90-cı illərdən sonra xarici sifarişlərdən asılı acı gerçəkliyi dəyişdirməyə çalışan Sosial Tədqiqatlar Mərkəzi prezident İlham Əliyevin 2019-cu ilin fevral sərəncamı ilə yaradıldı. Qərar institusional nümunə olmaqla bir tərəfdən, dövlət idarəçiliyində tədqiqatların rolunu artırdı, o cümlədən sosioloji fikri, sosial proseslərin dərindən öyrənilməsini, onun hökumət-biznes-cəmiyyətə təqdim olunmasını, mediada, müxtəlif informasiya platformalarında tirajlanmasını təmin etdi, ölkəmizin tarixi dönüş anında, yeni Hakimiyyət quruculuğu və Vətən müharibəsində Qələbədən keçən 4 ildə xalqımızın sosial-siyasi gündəliyinə töhfə verdi, yüksək elmi tələblər çərçivəsində və beynəlxalq impakt faktorlu jurnallara çıxarıla biləcək çoxsaylı hesabat və nəşrlərin yaranmasına imkanlar açdı.
Dövlət büdcəsindən maliyyələşən ixtisaslı STM-lə yanaşı, özəl, maliyyə mənbəyi, məqsədləri və fəaliyyət diapozonu fərqli olan tədqiqat mərkəzləri də var. Onlar arasında sağlam rəqabət mövcuddur. Lakin dövlət tərəfindən STM-in təsis edilməsi sosiologiyanın inkişafına güclü siyasi iradəni əks etdirir. Tədqiqat əsaslı idarəçilik aparıcı şüar kimi hakimiyyətin müxtəlif sahələrlə bağlı qərarqəbuletmə siyasətində önəmli rol oynamağa başlayıb. Biz çoxsaylı nazirlik və komitələrin cəmiyyət həyatında baş verən dəyişiklikləri və gələcəyin proqnozlaşdırılmasını məhz sosial tədqiqat alətləri və vasitələri ilə araşdırmaq üçün sifarişlər alırıq.
