Son vaxtlar Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh müqaviləsinin imzalanması və Türkiyə ilə Ermənistan arasında sərhədlərin açılması məsələsi beynəlxalq ictimaiyyətin diqqət mərkəzində olub. Qərb siyasətçiləri və diplomatları dəfələrlə belə bir fərziyyə irəli sürüblər ki, Türkiyə kollektiv Qərblə və ya Avropa İttifaqı ilə münasibətlərdən bəhrələnərək, öz xarici siyasətini dəyişdirə bilər. Fəqət bütün bu bəyanatlara və təzyiq cəhdlərinə baxmayaraq, Türkiyə öz maraqlarına və Azərbaycanla münasibətlərinə sadiqliyini nümayiş etdirməyə davam edir.
Türkiyə-Azərbaycan münasibətləri həmişə qarşılıqlı hörmət, dəstək və dərin tarixi bağlılıq prinsipləri üzərində qurulub. Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan dəfələrlə bütün strateji və siyasi məsələlərdə Azərbaycanın sarsılmaz dəstəyini bəyan edib. 2020-ci ildə İkinci Qarabağ müharibəsi zamanı Türkiyə təkcə Bakının tərəfində dayanmadı, həm də Azərbaycanın beynəlxalq arenada əsas tərəfdaşına çevrildi, siyasi və mənəvi dəstək göstərdi.
... Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan Ermənistan və Azərbaycan arasında münaqişənin sülh yolu ilə həlli məsələsində ölkəsinin həlledici rolunu bir daha təsdiqləyib. Bu, Ankaranın Cənubi Qafqazdakı strateji əhəmiyyətini bir daha vurğulayır. Onun "hər iki dövlət sülh istəyir" və Türkiyənin bu istiqamətdə addımlar atdığı barədə bəyanatı Ankaranın Qərb, Rusiya və öz maraqları ilə mənafeləri arasında balanslaşdırmağa çalışdığını əks etdirir.
R.T.Ərdoğan açıq şəkildə bildirib ki, Türkiyəyə Ermənistan və Azərbaycan arasında sülh sazişinin imzalanması istiqamətində təzyiq göstərilir. Sual yaranır: bu təzyiqi kim göstərir? Cavab aydındır - bu, Qərb dövlətləridir: Fransa, Almaniya, ABŞ və ümumilikdə Avropa İttifaqı. Avropa Parlamentinin qəbul etdiyi qətnamələrdən birində isə Türkiyəyə, Azərbaycanı hərbi əməliyyatlardan çəkindirmək barədə açıq xəbərdarlıq edilib.
Rəcəb Tayyib Ərdoğan qeyd edib: "Bizdən Ermənistan və Azərbaycan arasında sülh sazişi təmin etmək tələb olunur ki, onlar qonşu kimi dinc yaşaya bilsinlər".
Bu çağırış Türkiyənin regiondakı əsas oyunçu kimi rolu, eləcə də Qərbin onun üzərindəki nəzarətini gücləndirmək istəyini ortaya qoyur. Qərb Türkiyəni stabilləşdirici bir vasitə kimi görür, amma eyni zamanda onun təsirini də məhdudlaşdırmağa çalışır.
Qərbin əsas tələblərindən biri Türkiyə ilə Ermənistan arasında sərhədlərin açılmasıdır ki, bu da münasibətlərin normallaşması istiqamətində simvolik addım hesab olunur. Azərbaycan torpaqlarının geri qaytarılmasından sonra bu sərhədlərin bağlı qalmasına heç bir formal səbəb qalmayıb, amma sərhədlər hələ də bağlıdır.
Kollektiv Qərb sərhədlərin açılmasını tələb etməklə yanaşı, bununla bağlı Türkiyə sənayesinə sərmayələrin geri qaytarılmasını və hərbi sənaye sektoruna tətbiq olunan sanksiyaların qaldırılmasını da şərt qoyur.
Qərb sülh sazişini regionda öz təsirini genişləndirmək üçün fürsət kimi görür. ABŞ-dan olan analitik Con Hopkins hesab edir ki, "Türkiyə ilə Ermənistan arasında münasibətlərin normallaşması, NATO-nun Cənubi Qafqazda təsirini genişləndirməsi üçün açar addımlardan biri olacaq".
Bu vəziyyət nə Rusiya, nə də İran üçün sərfəli deyil.
Rəsmi Moskva üçün təsirini zəiflədən istənilən sülh sazişi qəbuledilməzdir. İran üçün isə Zəngəzur dəhlizi, onun regiondakı strateji roluna təhlükədir.
İranlı politoloq Hüseyn Əmiri bildirir: "Zəngəzur dəhlizinin açılması, İranı əsas nəqliyyat yollarından kənarda qoyacaq və bu da onun Qafqazdakı təsirini ciddi şəkildə zəiflədəcək."
Ermənistanın hazırkı rəhbərliyi, xüsusilə Nikol Paşinyan, MDB ölkələrinin Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatından (KTMT) kənarda yeni təhlükəsizlik zəmanətləri axtarır. Ermənistan Rusiyanın təsir dairəsindən çıxmaq və NATO ilə əlaqələri gücləndirmək niyyətindədir, Türkiyəyə arxalanır. Belə strategiya Paşinyanın, əslində, Ermənistanın ərazi bütövlüyünün təminatçısı kimi Türkiyəni görməyə hazır olduğunu göstərir. Bu, ölkənin yeni geosiyasi istiqamətini formalaşdıran mühüm amildir.
Ermənistan Rusiyadan uzaqlaşmaq şəraitində ərazi bütövlüyünün zəmanəti olmadan inkişaf edə bilməyəcəyini anlayır.
Türkiyə üçün bu addım, onun regionda təsirini gücləndirmək üçün mühüm vasitədir. Türk politoloqu Mehmet Öztürk vurğulayır ki, Ermənistanla münasibətlərin normallaşması Türkiyə üçün böyük üstünlükdür: "Bu, Türkiyənin geosiyasi çəkisini artıracaq və onu Qərb ilə Qafqaz arasında əsas vasitəçi edəcək."
Ancaq bu addımlar nə Moskvanı, nə də Tehranı məmnun edir. Rusiya, Qərbin şərtləri ilə bağlanacaq istənilən sülh sazişinin onun regiondakı mövqeyini zəiflədəcəyini başa düşür. Moskva ənənəvi olaraq gərginliyi qorumağa çalışır, çünki bu, həm Ermənistana, həm də Azərbaycana təsir göstərmək üçün güclü rıçaqdır.
Rusiyalı analitik Andrey Korobkov qeyd edir: "Rusiyanın regiondakı mövqelərinin zəifləməsi, qaçılmaz olaraq Türkiyə və Qərbin güclənməsinə səbəb olacaq ki, Moskva bunu qəbul edə bilməz."
Bakı Ermənistanın konstitusiyasında ərazi iddialarının həll edilmədiyi sülh sazişini qəbul etmir. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev dəfələrlə qeyd edib ki, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün tam tanınmadığı halda sülh mümkün deyil.
"Bizim mövqeyimiz dəyişməzdir: bütün ərazi mübahisələri beynəlxalq hüquq çərçivəsində həll olunmalıdır", - Azərbaycan Prezidenti bəyan etmişdi.
İran isə Zəngəzur dəhlizinin açılmasını öz strateji təsirinə təhdid kimi görür. İranlı politoloq Səid Əmiri hesab edir ki, bu dəhliz Türkiyə və Azərbaycanın mövqelərini gücləndirəcək və İranı regional proseslərdən kənarda qoyacaq.
"Dəhlizin açılması İran üçün strateji məğlubiyyət deməkdir", - S.Əmiri söyləyib.
ABŞ və Avropa İttifaqı sülh müqaviləsinin istənilən qiymətə əldə olunmasında maraqlıdır, çünki bu, kollektiv Qərbin fikrincə, "Cənubi Qafqazda "qüvvələr balansını yenidən qurmaq üçün vacib addım" hesab olunur. Bununla belə, Zəngəzur dəhlizi məsələsi də həll edilməlidir. Bu dəhliz Qərbin şərtləri ilə müzakirə mövzusu olacaq və bu, regionda yeni düzən yaradılmasını nəzərdə tutur.
Nikol Paşinyan sülh müqaviləsini rəsmiləşdirmək üçün konstitusiya referendumu keçirməyə hazır olduğunu bəyan edib.
O, Qərbin və Türkiyənin dəstəyini almadan siyasi mövqeyini qoruya bilməyəcəyini başa düşür.
Sual açıq qalır: Rusiya Paşinyanı devirməmişdən əvvəl Qərbin şərtləri ilə sülh sazişini imzalaya biləcəkmi? Analitiklərin fikrincə, Moskva üçün Qafqazda qeyri-sabitliyi saxlamaq strateji zərurətdir.
Əvvəllər regionun logistikasında mühüm rol oynayan Gürcüstan yeni çağırışlarla üzləşir. Qərblə münasibətlərinin pisləşməsi fonunda və sanksiyaların mümkünlüyü nəzərə alınaraq, onun ərazisindən keçən nəqliyyat dəhlizləri daha az cəlbedici olur.
Ermənistan və Azərbaycan arasında sülh müqaviləsi Türkiyə, ABŞ və Avropa İttifaqı üçün əsas məsələyə çevrilib. Ancaq bu saziş qarşılıqlı maraqlara əsaslanmalı və regionun mürəkkəb geosiyasi reallıqlarını nəzərə almalıdır. Region ölkələri seçim qarşısındadır: ya yeni reallığı qəbul edəcəklər, ya da köhnə münaqişələrin girovuna çevriləcəklər.
R.T.Ərdoğan son bəyanatlarında açıq şəkildə bildirib: Türkiyə və Azərbaycanın maraqları o qədər sıx bağlıdır ki, bu qardaşlığı parçalamaq cəhdləri uğursuzluğa məhkumdur.
"Bizim Azərbaycanla dostluğumuz və ittifaqımız sarsılmazdır. Biz hər zaman qardaş xalqımızın yanında olacağıq, onun bütün təşəbbüslərinə və qələbələrinə dəstək verəcəyik", - bu bəyanat bir daha təsdiq edir ki, Ankara digər qlobal oyunçuların təzyiqlərinə baxmayaraq, həmişə Azərbaycanın maraqlarına uyğun hərəkət edəcək.
Türkiyə ilə Azərbaycan arasındakı münasibətlərə nifaq salmaq cəhdləri Qərbin yeni taktikası deyil. İkinci Qarabağ müharibəsinin başa çatmasından sonra Qərb diplomatik dairələri Ankara ilə Bakı arasında, xüsusilə Ermənistanla sülh müqaviləsinin imzalanması məsələsində mümkün fikir ayrılıqları barədə dövri olaraq şayiələr yayırlar. Bu cəhdlər əsasən o fərziyyəyə söykənir ki, Türkiyə Ermənistan və Avropa İttifaqı ilə münasibətləri nizamlamaqla maraqlana bilər, xüsusən də Ukraynada müharibə nəticəsində tətbiq olunan yeni iqtisadi sanksiyalar və enerji böhranları şəraitində.
Amma reallıq tam əksini sübut edir. Türkiyə Ermənistanla danışıqlarda Azərbaycana verdiyi dəstəyi möhkəm saxlayır. R.T.Ərdoğan ölkə daxilindəki iqtisadi çətinliklərə baxmayaraq, Türkiyə və Azərbaycanın maraqlarının bir bütöv olduğunu vurğulamağa davam edir. Bundan əlavə, Türkiyə hökumətinin rəsmi nümayəndəsi Fəxrəddin Altun 2024-cü ilin avqust ayında bəyan edib: "Türkiyə hər zaman Azərbaycanın yanında olacaq. Bizim ittifaqımız sarsılmazdır və onu zəiflətmək cəhdləri boşunadır."
Qərb ölkələri, həmçinin, iqtisadi təzyiq rıçaqlarını istifadə etməyə çalışaraq, Ermənistan məsələsində Türkiyənin mövqeyini yumşaltmaq üçün ona iqtisadi stimullar təklif edirlər. Lakin Türkiyə, regionun ən əhəmiyyətli strateji oyunçularından biri kimi, uzunmüddətli iqtisadi və siyasi maraqlarının Azərbaycanla ittifaqdan asılı olduğunu başa düşür.
TANAP (Trans-Anadolu qaz kəməri), Azərbaycanı Türkiyə vasitəsilə Avropa ilə birləşdirən bu layihə, iki ölkə arasında iqtisadi inteqrasiyanın dərinliyini sübut edən ən mühüm nümunələrdən biridir. Bu layihə Avropanın Rusiyadan enerji asılılığını azaldıb və Türkiyə ilə Azərbaycanın Avropa İttifaqı üçün etibarlı tərəfdaşlar kimi əhəmiyyətini təsdiqləyib. Qeyd etmək lazımdır ki, Qərb dəfələrlə bu layihədəki maraqlarından istifadə edərək Türkiyəni Ermənistanla bağlı siyasətinə yenidən baxmağa sövq etməyə çalışıb, lakin uğursuz olub. Ərdoğan anlayır ki, bu cür layihələr beynəlxalq arenada onun mövqeyini daha da möhkəmləndirir və Azərbaycanı mühüm strateji tərəfdaşa çevirir.
İqtisadi maraqlardan əlavə, Türkiyə və Azərbaycan regional təhlükəsizlik məsələlərinə də eyni baxışa sahibdir. Türkiyə və Ermənistan arasında sərhədlərin açılması bir neçə dəfə müzakirə edilsə də, Ankara açıq şəkildə bəyan edib ki, bu yalnız Bakı ilə İrəvan arasında münaqişənin real və konstruktiv həllindən sonra mümkün olacaq. Türkiyə hər zaman Azərbaycanın mövqeyini dəstəkləyir ki, hər hansı bir sülh müqaviləsi uzunmüddətli sabitlik və təhlükəsizliyi təmin edən şərtlər əsasında imzalanmalıdır.
R.T.Ərdoğan həmçinin müdafiə və təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlığın əhəmiyyətini dəfələrlə vurğulayıb. Birgə hərbi təlimlər, silah və texnologiya tədarükü, yüksək səviyyəli müntəzəm məsləhətləşmələr göstərir ki, hər iki ölkə regionda qarşıya çıxan hər hansı çağırışlara hazırdır.
Kollektiv Qərbin bütün cəhdlərinə baxmayaraq, Türkiyə heç vaxt Bakının maraqlarına qarşı çıxmayacaq. Rəcəb Tayyib Ərdoğan və onun hökuməti anlayır ki, Azərbaycanla ittifaq təkcə müvəqqəti siyasi və ya iqtisadi mənfəətlərin məsələsi deyil. Bu, dərin tarixi bağlılıq, ümumi strateji maraqlar və regionda sabitliyin təmin olunmasına yönələn ortaq məqsədlər üzərində qurulmuş ittifaqdır.
Bu ittifaqı sarsıtmaq cəhdləri uğursuzluğa məhkumdur və Qərb bunu çox gözəl anlayır.
