Tısbağalar dünyamızın ən qədim canlılarından biri olaraq təbiətə maraq oyandıran heyvanlardır.
Azerforum.com bildirir ki, qədim dövrlərdən bu günə qədər mövcud olan bu canlılar öz unikal xüsusiyyətləri ilə diqqət çəkir. Tısbağaların yaşayış mühiti, fiziki xüsusiyyətləri, uzunömürlülüyü və digərləri haqqında maraqlı məlumatlar bu canlıların nə qədər xüsusi olduğunu göstərir. Bu yazıda tısbağalar haqqında sizi təəccübləndirəcək 10 maraqlı məlumatı təqdim edəcəyik.
1. Tısbağaların 200 milyon illik tarixi var
Tısbağalar dinozavrların yaşadığı dövrlərdən bəri mövcud olan qədim canlılardır. Bu canlıların təxminən 200 milyon il əvvəl ortaya çıxdığı düşünülür. Onların qalıqları dinozavrlardan belə daha qədim olduğunu göstərir. Tısbağaların bu qədər uzun müddət sağ qala bilməsi onların adaptasiya qabiliyyətləri və müdafiə sistemləri ilə əlaqədardır. Həm su, həm də quru tısbağaları müxtəlif iqlim şəraitlərinə uyğunlaşaraq sağ qalmağı bacarmışlar. Tısbağaların tarixi həm də onların bədən quruluşunda demək olar ki, heç bir dəyişiklik olmadan günümüzə qədər gəlməsi ilə fərqlənir. Bu da onların möhkəm və davamlı olduğunu göstərir. Onların uzun ömürləri və yavaş həyat tərzi bu qədim canlıların zamanın sınağından uğurla keçməsinə kömək etmişdir. Qalıqları göstərir ki, tısbağalar keçmişdə müxtəlif mühitlərdə yaşayıb və bu dövrdən bəri çox az dəyişiklik keçiriblər. Həm su, həm də quruda yaşayan növləri ilə geniş bir yayılma sahəsinə sahib olan tısbağalar milyon illər boyunca adaptasiya prosesini uğurla keçərək günümüzə qədər gəlib çatmışdırlar.
2. Uzunömürlü canlılar arasında liderdirlər
Tısbağalar dünyada ən uzunömürlü canlılar arasında liderlik edir. Bəzi tısbağa növləri 100 ildən artıq yaşaya bilər, hətta bəzi hallarda 150 yaşını ötən nümunələrə də rast gəlinir. Bu uzunömürlülük onların yavaş metabolizmaları və stresssiz həyat tərzi ilə əlaqələndirilir. Tısbağaların tələskənlik etmədən, sakit və ehtiyatlı şəkildə yaşaması onların sağlam qalmasına səbəb olur. Həmçinin, tısbağaların bədənindəki müdafiə sistemləri və sərt zirehləri onları yırtıcılardan qoruyur. Elmi araşdırmalar tısbağaların yaşlılığa qarşı daha davamlı olduğunu və yaşlandıqca belə, fiziki gücünü qoruduğunu göstərir. Uzunömürlü olmaları səbəbindən onlar ekosistemin tarixi şahidləri sayılır və təbiət tarixi üçün əhəmiyyətli məlumatlar daşıyırlar. Uzun ömürləri, həm də onların yaşadıqları mühitlərə uyğunlaşma qabiliyyətləri ilə əlaqəlidir. Tısbağaların sadə həyat tərzi və minimal ehtiyacları onları uzunömürlülük yarışında lider mövqeyə gətirir. Qeyd edilən nümunələr arasında Seyşel adalarındakı məşhur tısbağa Jonathan 190 ildən çox yaşı ilə dünya rekordçularından biridir.
3. Tısbağaların zirehi onları yırtıcılardan qoruyur
Tısbağaların ən fərqləndirici xüsusiyyəti onların zirehləridir. Bu zireh tısbağaların başını və ətraflarını geri çəkməklə tamamilə bədənlərini qoruyur. Zireh, həm də sərt və davamlı olduğu üçün tısbağaların yırtıcılardan qorunmasında böyük rol oynayır. Tısbağaların zirehləri iki əsas hissədən ibarətdir: üst hissə (karapaks) və alt hissə (plastron). Bu zireh yalnız müdafiə vasitəsi deyil, həm də tısbağaların bədən istiliyini tənzimləməyə kömək edir. Zirehlər, həmçinin fərqli naxış və rənglərlə örtülü olub tısbağaların növünü tanımaqda da yardımçı olur. Onların bu unikal quruluşu təbiət möcüzəsi kimi qəbul edilir. Zirehləri, həmçinin zərbələrə və digər fiziki zədələrə qarşı yüksək dərəcədə davamlıdır. Zirehləri, həmçinin tısbağaların yavaş hərəkət etmələrini kompensasiya edir, çünki tısbağalar üçün sürətli qaçışdan daha çox müdafiə önəmlidir. Bu sərt qabıq onları yalnız yırtıcılardan deyil, həm də çətin hava şəraitlərindən və çətin mühitlərdən qoruyur. Həm su, həm də quru tısbağaları üçün zireh əsas müdafiə vasitəsi olaraq onların sağ qalma şansını artırır.
4. Tısbağalar hisslərini güclü duyma orqanları ilə yaşayır
Tısbağaların görünüşlərindən hisslərini dərk etmək çətin ola bilər, lakin onlar ətraf mühitdəki dəyişikliklərə çox həssasdırlar. Hərçənd ki, tısbağaların qulaqları görünməzdir, amma onlar yaxşı eşitmə qabiliyyətinə malikdirlər. Onların qulaqları başlarının yan tərəfində yerləşir və bir pərdə ilə örtülüdür. Bu orqanlar səs dalğalarını qəbul edərək tısbağaların ətrafdakı təhlükələri və ya qida mənbələrini asanlıqla tanımasına imkan yaradır. Tısbağalar, həmçinin qoxu və görmə orqanları ilə də güclü bir hiss qabiliyyətinə sahibdirlər. Bu onların qida tapmalarında və təhlükələrdən qaçmalarında əhəmiyyətli rol oynayır. Onlar, həmçinin ultrabənövşəyi işığı da görə bilir ki, bu xüsusiyyət suyun içində yön tapmalarını asanlaşdırır. Görmə qabiliyyətləri ilə qida mənbələrini, yırtıcıları və digər tısbağaları tanımaqda üstünlük qazanırlar. Tısbağalar, həm də vibrasiyalara çox həssasdırlar, bu da onlara ətraf mühitdəki ən kiçik dəyişiklikləri belə hiss etməyə imkan verir. Beləliklə, onların hiss orqanları sağ qalmaları üçün həyati əhəmiyyət daşıyır.
5. Tısbağalar suda və quruda yaşaya bilər
Tısbağalar həm suda, həm də quruda yaşamaq qabiliyyətinə malikdirlər. Bu canlıların bədən quruluşu onların həm suya, həm də quruya uyğunlaşmasına imkan yaradır. Su tısbağaları üzmək üçün xüsusi olaraq inkişaf etmiş barmaqlara sahibdirlər, quru tısbağaları isə daha güclü və möhkəm ayaqlara malikdir. Onların suda nəfəs alma qabiliyyəti də çox maraqlıdır, çünki bəzi tısbağalar dəri vasitəsilə də oksigen ala bilirlər. Bu qabiliyyət onlara su altında uzun müddət qalmağa imkan yaradır. Həmçinin, tısbağaların quruda yavaş hərəkət etməsinə baxmayaraq, suya girməklə sürətlərini artırmaları da diqqət çəkir. Suda yaşayan tısbağalar üçün ayaqların üzgəc şəkilli olması onların sürətli hərəkətinə şərait yaradır. Onlar həm təzə suda, həm də duzlu dəniz sularında yaşamağa uyğunlaşmış növlərə malikdirlər. Bu iki fərqli mühitdə yaşamaq qabiliyyəti tısbağaların müxtəlif ekosistemlərə uyğunlaşmalarına və sağ qalma ehtimallarını artırmalarına kömək edir. Suda yaşayan tısbağalar çox vaxt dəniz yosunları və balıqlarla, quruda yaşayan tısbağalar isə meyvə və bitkilərlə qidalanır.
6. Tısbağaların qida rasionu çox çeşidlidir
Tısbağalar omnivor canlılar olub həm bitki, həm də heyvan mənşəli qidalarla qidalanır. Onların əsas qida rasionuna yosunlar, otlar, meyvələr və kiçik həşəratlar daxildir. Su tısbağaları daha çox balıq və su bitkiləri ilə qidalanır, quru tısbağaları isə daha çox bitkiyə meyl göstərir. Bu müxtəlif qida rasionu onlara müxtəlif mühitlərdə yaşamaq imkanı verir. Tısbağaların qida seçimi, həm də onların yaşayış yerinə və mövsümə görə dəyişir. Maraqlıdır ki, bəzi tısbağa növləri aclıqdan sağ qalmaq üçün uzun müddət qidasız qala bilirlər. Bu qabiliyyət onların metabolizmasının yavaşlığı ilə əlaqədardır və bu səbəbdən tısbağalar hətta qidalı maddələrin az olduğu şəraitlərdə də yaşamağa davam edə bilərlər. Quru tısbağaları, xüsusən də səhra şəraitində yaşayan növlər su ehtiyaclarını qida vasitəsilə təmin edir və beləliklə, uzun müddət susuz qalmaq qabiliyyətinə malikdirlər. Su tısbağaları isə daha çox dəniz canlıları ilə, balıq, kiçik xərçəngkimilər və digər su orqanizmləri ilə qidalanır. Bu qidalanma müxtəlifliyi tısbağaların ekosistemdəki rolunu daha da gücləndirir və onların çoxsaylı mühitlərə uyğunlaşmasına imkan yaradır.
7. Tısbağaların yumurta qoyma prosesi maraqlıdır
Tısbağalar yumurta ilə çoxalan canlılardır və onların yumurta qoyma prosesi çox maraqlıdır. Dişi tısbağalar yumurtalarını yerin altına basdıraraq müdafiə edirlər. Bu yumurtaların üstü qum və ya torpaqla örtülərək gizlədilir, bu da yumurtaların təhlükəsizlikdə olmasını təmin edir. Tısbağaların yumurta qoyma mövsümü və yumurta sayı növlərinə görə dəyişir, lakin adətən yaz və yay aylarında baş verir. Yumurtaların inkubasiya müddəti də fərqlidir və bu müddət ərzində tısbağa balaları inkişaf edir. Maraqlıdır ki, inkubasiya dövründə yumurtaların yerləşdiyi yerin temperaturu balaların cinsiyyətini müəyyən edə bilir. Daha isti temperaturda daha çox dişi, soyuq temperaturda isə erkək balalar dünyaya gəlir. Yumurta qoyma prosesində dişi tısbağalar gecələr sahilə çıxır və özlərini təhlükədən qorumaq üçün yumurtalarını sürətlə basdırırlar. Bu təbii proses sahil ekosistemləri üçün də çox əhəmiyyətlidir, çünki tısbağaların qoyduğu yumurtalar və balalar çox vaxt digər yırtıcıların qida mənbəyi olur. Lakin, insan fəaliyyətləri və sahillərin istismarı tısbağaların yumurta qoyma yerlərini məhv edə bilər ki, bu da onların populyasiyasının azalmasına səbəb ola bilər.
8. Tısbağaların yavaş hərəkəti onların həyat tərzidir
Tısbağalar yavaş hərəkətləri ilə tanınır və bu onların həyat tərzi kimi qəbul edilir. Bu yavaşlıq onların təhlükələrdən qaçmaq üçün zirehlərinə güvənmələrinə səbəb olur. Yavaş hərəkət etmələri, həm də enerji israfının qarşısını alaraq uzunömürlülüklərinə kömək edir. Tısbağaların yavaşlığı, həmçinin onların yaşadığı mühitlərdə təhlükələrdən qorunmaq üçün bir müdafiə strategiyasıdır. Onların hərəkətləri əsasən ehtiyatlı və məqsədyönlüdür, çünki tısbağalar üçün yavaş hərəkət sürətindən daha çox təhlükəsizlik və müdafiə önəmlidir. Bu həyat tərzi, həm də onların metabolizmasının yavaş olmasına və ehtiyac duyduqları enerjini minimumda saxlamalarına imkan verir. Həm su, həm də quru tısbağaları üçün yavaşlıq onların sağ qalma strategiyalarının bir hissəsidir və bu xüsusiyyət onlara digər heyvanlarla müqayisədə daha uzun yaşamaq imkanı verir. Tısbağaların yavaş hərəkət etmələri, həm də onların zərər görmə ehtimalını azaldır, çünki yavaşlıq onlara çevikliyə və ehtiyatlı hərəkət etməyə imkan verir.
9. Tısbağaların nəfəs alma qabiliyyəti çox maraqlıdır
Tısbağaların maraqlı xüsusiyyətlərindən biri də nəfəs alma tərzidir. Onların bədən quruluşu səbəbindən tısbağalar normal şəkildə nəfəs ala bilmirlər və bu səbəbdən xüsusi əzələlərdən istifadə edərək nəfəs alırlar. Çox maraqlıdır ki, bəzi tısbağalar su altında qalarkən dəri vasitəsilə oksigen ala bilirlər. Bu xüsusiyyət onların su altında uzun müddət qalmalarına imkan yaradır və maraqlı adaptasiya nümunəsidir. Onların xüsusi bir nəfəs alma orqanı olan kloaka vasitəsilə suyun içində oksigen qəbul etməsi tısbağaların ən maraqlı xüsusiyyətlərindən biridir. Su tısbağaları, xüsusilə də Avstraliya çay tısbağası kimi növlər bu qabiliyyətə sahibdirlər və bu xüsusiyyət onları su altında daha uzun müddət qalmağa imkan verir. Tısbağalar, həm də ağciyərlərindən nəfəs alır, lakin onların qabırğaları hərəkət etmədiyi üçün nəfəs alma prosesləri digər heyvanlardan fərqlənir. Bu xüsusiyyətləri onları digər sürünənlərdən ayırır və adaptasiya etdikləri mühitlərdə üstünlük qazanmalarına kömək edir.
10. Tısbağalar təbiətdəki dəyişikliklərə həssasdır
Tısbağalar təbiətdə baş verən dəyişikliklərə çox həssasdırlar. Onların populyasiyası, iqlim dəyişikliyi, çirklənmə və insan fəaliyyəti kimi faktorlar səbəbindən sürətlə azalır. Xüsusilə, dəniz tısbağaları plastik tullantılar və digər dəniz çirklənmələri ilə mübarizə aparır. Tısbağaların yaşayış mühitləri də məhv edildikcə onların həyatda qalma şansı azalır. Həssas ekosistemlərin qorunması və tısbağaların mühafizəsi bu qədim canlıların gələcək nəsillər üçün də sağ qalmasını təmin edə bilər. Ekoloji təşkilatlar və mühafizə layihələri tısbağaların nəsli kəsilməsindən qorunması üçün fəal işlər görür. Tısbağaların həssaslığı, həm də onların ekosistemin sağlamlığı üçün bir göstərici kimi qəbul edilir. Onların nəsli kəsilmə təhlükəsi altında olan növlərinin mühafizəsi dünya üzrə bir çox ölkənin əsas ekoloji prioritetlərindən biridir. Tısbağaların sayının azalması, həmçinin onların ekosistemlərdəki rolu səbəbindən ciddi nəticələrə səbəb ola bilər. Tısbağaların yaşadığı mühitlərin qorunması təbiətin və ekosistemlərin davamlılığını təmin etmək üçün vacibdir və bu səbəbdən onların mühafizəsi üçün hər kəs öz töhfəsini verə bilər.
