Bakı, TurkicWorld\BakuNetWork
İran - dünyanın ən böyük təbii qaz ehtiyatlarına sahib ölkələrindən biri - gözlənilmədən enerji böhranının mərkəzinə çevrildi. Bu böhranın miqyası ölkə iqtisadiyyatını məhvə sürükləyə bilər. Sənaye iflas həddindədir, milyonlarla evin isitmə sistemi gücünün son həddində işləyir, milli valyuta isə sürətlə dəyərdən düşür. Bu gün İran sistemli problemlər, beynəlxalq sanksiyalar və geosiyasi çalxalanmaların təsiri altında yaşayır ki, bu da ölkənin zəngin resurslarını daimi böhran mənbəyinə çevirib.
İranda enerji böhranı pik nöqtəsinə çatıb. Bu, illərlə yığılıb qalan enerjinin hər şeyi məhv etməyə qadir olan qədim bir vulkana bənzəyir. Neft və qaz ehtiyatları ilə zəngin olan bu ölkə indi gil ayaqlar üzərində duran nəhəng təsiri bağışlayır: elektrik kəsintiləri sənayeni iflic edir, avtomobil yolları zülmətə qərq olur, məktəblər və universitetlər isə məsafəli təhsilə keçməyə məcbur qalır.
İranın geniş neft yataqları və qaz mənbələri onu enerji supergücünə çevirə biləcəyi halda, ölkə bir səhrada su tapmayan səyyah kimi böhrana sürüklənir. Bunun səbəbləri nədir? Bunlar, səmərəsiz idarəetmə, uzunmüddətli sanksiyalar, köhnəlmiş infrastruktur və strateji səhvlərin mürəkkəb bir düyünündə gizlənir.
... "Biz təhlükəli bir həddə çatmışıq. Qaz, enerji, su və ekoloji sahələrdəki tarazsızlıqlar kritik nöqtəyə çatıb," - İran prezidenti Məsud Pezeşkian bəyan edib. Bu sözlər milyonlarla iranlının artıq hiss etdiyi reallığın ifadəsi oldu. Amma bu açıqlamalardan sonra heç bir həll yolu təklif olunmadı. Vətəndaşlara evlərdə temperaturu azaltmaq, sənayeçilərə milyardlarla dollarlıq itkilərlə barışmaq, hakimiyyətə isə "gələn il bunu təkrarlamamağa çalışmaq" məsləhət görüldü.
İran təsbitlənmiş təbii qaz ehtiyatlarına görə dünyada ikinci, neft ehtiyatlarına görə isə dördüncü yerdədir. Bununla belə, öz bolluğunun tələsinə düşüb. İsrafçı istehlak, köhnəlmiş qaz elektrik stansiyalarından (onların payına elektrik enerjisinin 86%-i düşür) asılılıq və ucuz, lakin ekoloji cəhətdən zərərli mazutun istifadəsi problemi daha da dərinləşdirir. Nəticədə Tehran, İsfahan və digər iri şəhərlərin səması qalın dumanla örtülüb. Bu, sanki təbiətin itirilmiş imkanlara olan etirazıdır.
Sanksiyaların ağır yükü
Tehran enerji böhranında Qərbin onilliklərdir davam edən və investisiya axını ilə müasir texnologiyalara çıxışı bloklayan sanksiyalarını günahlandırır. Doğrudur, beynəlxalq məhdudiyyətlər yataqların inkişafına, elektrik stansiyalarının modernləşdirilməsinə və enerjiyə qənaət edən texnologiyaların tətbiqinə mane olur.
Sanksiyalar yalnız aysberqin görünən hissəsidir. Problemin kökündə isə sistemli səhvlər dayanır: korrupsiya, strateji uzaqgörənliyin olmaması və ölkədaxili inkişaf əvəzinə geosiyasi macəralara üstünlük verilməsi. Məsələn, neft satışından əldə edilən 144 milyard dollarlıq gəlir (Co Baydenin üç illik prezidentliyi dövründə) daxili tələbatlara deyil, bölgədə müttəfiqlərin dəstəklənməsinə və xarici siyasi layihələrə sərf olunub.
Əldən verilmiş imkanların bədəli
Bu gün İran illərlə fəaliyyətsizliyinin yüksək dəyərini ödəyir. Onun enerji sistemi sanki çatlamış bir qabı xatırladır. Bu qabı yeniləmək əvəzinə yapışqanla tutmağa çalışırlar. Qlobal qaz asılılığı böhranı dərinləşdirir, hər yeni böhran isə köhnə problemləri daha da kəskinləşdirir.
Amma İranın əsas faciəsi zənginlik paradoksudur. Enerji baxımından davamlı inkişaf mərkəzinə çevrilmək əvəzinə, ölkə resursların necə lənətə çevrildiyini göstərən acı bir nümunəyə dönüb.
Ambisiyaların udduğu resurslar
Geosiyasi şahmat taxtasında illərdir əsas oyunçulardan biri olan İranın daxili problemləri ölkəni enerji resurslarının ixracatçısından idxalçısına çevirmək təhlükəsi ilə üz-üzə qoyur. Dünyanın ən böyük neft və təbii qaz ehtiyatlarına malik bir ölkə üçün bu paradoks xüsusilə diqqətəlayiqdir.
Ancaq məlum olur ki, enerji zənginliyi effektiv idarəetmə və strateji yanaşma olmadan ağır yükə çevrilir. Bu gün İran enerji iflasının astanasındadır ki, bunun səbəbi təkcə sanksiyalar deyil, həm də illərlə davam edən strateji səhvlər, resursların xarici siyasət avantüralarına yönəldilməsi və modernləşmə imkanlarının itirilməsidir.
Enerji paradoksu: zənginlikdən asılılığa doğru
Dünyada sübut olunmuş təbii qaz ehtiyatlarına görə ikinci, neft ehtiyatlarına görə isə dördüncü yerdə olan İran enerji sabitliyi nümunəsinə çevrilə bilərdi. Lakin bunun əvəzinə, ölkə gündəlik 350 milyon kubmetr qaz çatışmazlığı, 20 giqavatlıq elektrik enerjisi qıtlığı və artan hava çirkliliyi ilə üzləşir.
İqtisadi jurnalist Arezu Kəriminin sözlərinə görə, İranın nəhəng resursları regiondakı müttəfiqlərə, məsələn, Dəməşqdəki Bəşər Əsəd rejiminə maliyyə dəstəyi üçün yönəldilir. "Milyardlarla dollar vasitəçi şirkətlər və gizli hesablar vasitəsilə beynəlxalq nəzarətdən yan keçərək xərclənir," – deyə Kərimi qeyd edir. İnfrastrukturu yeniləmək üçün sərf edilə biləcək bu vəsaitlər xarici siyasət ambisiyalarına xərclənir.
Suriyaya yatırılmış 25 milyard dollardan çox vəsait regional siyasətin daxili ehtiyaclardan üstün tutulmasının simvoluna çevrilib. Dəməşqə pulsuz neft tədarükü, geosiyasi əhəmiyyətinə baxmayaraq, İranın enerji sektorunu "idxal astanasında" olan bir vəziyyətə gətirib çıxarıb.
Sistemli uğursuzluqlar: infrastruktur, strategiya, resurslar
İranın enerji böhranı bir neçə fundamental problemə əsaslanır:
Köhnəlmiş infrastruktur. Qaz yataqları və elektrik stansiyaları onilliklərdir modernləşdirilməyib. Sektoru bərpa etmək üçün milyardlarla dollar lazımdır, lakin sanksiyalar investisiyalara çıxışı məhdudlaşdırır. İsrafçı istehlak. Qaz subsidiyaları enerji resurslarının həddindən artıq istifadəsini stimullaşdırır, onları sənayeyə yönəltmək əvəzinə. Tək tərəfli strategiya. Elektrik enerjisinin 86%-ni təbii qazdan əldə etmək ölkəni həddindən artıq asılı vəziyyətə salıb. İranda çəkilmiş 430 min kilometr qaz kəməri ölkənin həm fəxri, həm də bəlasına çevrilib, çünki yaşayış sektoru sənaye ehtiyaclarını sıxışdırır.
"İran qazı enerji strategiyasının mərkəzinə qoyub, diversifikasiyanın zəruriliyini gözardı edir," – deyə analitik Hüseyn Mirafzəli vurğulayır. Bu siyasət təkcə iqtisadiyyata zərbə vurmayıb, həm də ekoloji problemləri dərinləşdirib.
Geosiyasi ambisiyalar daxili inkişafa qarşı
Neft gəlirlərini daxili iqtisadiyyata yatırmaq əvəzinə, regiondakı müttəfiqlərin dəstəyinə yönəltmək qərarı indiki böhranın əsas səbəblərindən biridir. Qərblə əlaqələrin dondurulması və beynəlxalq sanksiyaların sərtləşməsi fonunda İran modernləşmə üçün zəruri olan texnologiyalar və investisiyalara çıxışı itirir.
Gulf State Analytics təşkilatının analitiki Omid Şokriyə görə, hətta sanksiyalar aradan qaldırılsa və nüvə razılaşmasına nail olunsa belə, İranın xarici investorları geri qaytarması üçün 3-5 il vaxt tələb olunur. Bu müddət ərzində ölkə artan enerji idxalı asılılığı ilə üzləşə bilər ki, bu da regionu enerji ilə təmin etməli olan nəhəngin özü üçün resurs axtarmasına səbəb olacaq.
Böhranın iqtisadi və sosial çəkisi
Enerji böhranının təsirləri artıq hiss olunmaqdadır:
Zavodların bağlanması. Qaz və elektrik enerjisi çatışmazlığı səbəbindən sənaye iflic vəziyyətinə düşür ki, bu da işsizliyə və iqtisadi itkilərə səbəb olur. Məişət problemləri. Ailələr saatlarla işıq və istilik olmadan qalır, həyat şəraiti pisləşir. Ekoloji zərər. Elektrik enerjisi istehsalı üçün mazutun istifadəsi havanın çirklənməsini rekord səviyyələrə çatdırır.
İranda vəziyyət getdikcə qeyri-sabitləşir, ictimai narazılıq artır və etirazlara səbəb olur. İnsanlar dərhal dəyişikliklər tələb edirlər, lakin əsaslı islahatlar olmadan ölkə daha dərin iqtisadi böhrana sürüklənə bilər.
İstilik üçün elektrikdən imtina
Hər gün İran hökuməti çətin bir seçim qarşısında qalır: elektrik enerjisini kəsmək, yoxsa milyonlarla vətəndaşı istiliksiz qoymaq. Seçim edilib: qaz yaşayış evlərinə yönəldilir, elektrik stansiyaları isə yanacaqsız qalır. Nəticədə, cümə gününə qədər 17 elektrik stansiyası tamamilə işini dayandırıb, digərləri isə yalnız qismən fəaliyyət göstərir. Dövlət enerji şirkəti Tavanir xəbərdarlıq edib ki, polad, ərzaq, dərman istehsalı və digər sahələrdə elektrik enerjisinin kəsilməsi həftələrlə davam edə bilər.
"Hökumətin siyasəti, hər nə bahasına olursa-olsun, evlərə istilik təmin etməkdir", - deyə Ticarət Palatasının enerji komitəsinin üzvü Seyid Həmid Hüseyni qeyd edir. Lakin bu siyasətin qiyməti çox yüksəkdir: kütləvi elektrik kəsintiləri müəssisələri xaosa sürükləyib, sənaye itkiləri artıq on milyardlarla dollarla ölçülür, istehsal gücləri isə 30–50% azalıb.
Geosiyasi ambisiyalar iqtisadi reallığın qarşısında
Enerji böhranı İran üçün ciddi geosiyasi çağırışların yaşandığı bir dövrə təsadüf edir. Bəşər Əsəd rejiminin süqutundan sonra Suriyada Tehranın mövqelərinin zəifləməsi və İsrailin Livanda "Hizbullah"ın infrastrukturasına vurduğu zərbələr ölkənin təsirini daha da zəiflədir. Əgər Donald Tramp yenidən ABŞ prezidenti seçilərsə, onun "maksimum təzyiq" strategiyasını bərpa etməsi Tehranın iqtisadi problemlərini daha da ağırlaşdıracaq.
Eyni zamanda, daxili problemlər qar topu effekti ilə böyüyür. Milli valyutanın devalvasiyası əhali arasında narazılığı artırıb. 2024-cü ilin fevralında İsrailin qaz infrastrukturuna vurduğu hədəfli zərbələr isə ölkənin enerji təhlükəsizliyini tamamilə təhlükə altına qoyub. İki əsas qaz kəmərinin partladılması hökuməti fasilələrin qarşısını almaq üçün ehtiyat resurslardan istifadə etməyə məcbur edib ki, bu da İranın mövqelərini daha da zəiflədib.
Qaz: xeyir yoxsa lənət?
İranın enerji təchizatının 70%-ni təmin edən təbii qaz ölkənin həm gücü, həm də zəifliyinə çevrilib. Qazlaşdırma üzrə iddialı proqramlar ölkənin 90%-dən çox yaşayış məntəqələrini əhatə etsə də, yanacaq çatışmazlığı qarşısında ciddi həssaslıq yaradıb. Bu gün hökumət ikili problemlə üzləşir: köhnəlmiş infrastruktur kifayət qədər enerji istehsal etməyə imkan vermir, aşağı qaz qiymətləri isə israfçılıq istehlakı stimullaşdırır.
"Vətəndaşların həyatını asanlaşdırmaq üçün nəzərdə tutulmuş qaz subsidiyaları əslində böhranı daha da kəskinləşdirir," – deyə Londonun Bourse & Bazaar Foundation təşkilatından Əsfəndiyar Batmanqilij qeyd edir. "Sistem qeyri-səmərəlilik bataqlığında boğulur: qazın hasilatından paylanmasına qədər problemlər var."
Sənaye iflası
Koordinasiya Şurasının rəhbəri Mehdi Bostancinin sözlərinə görə, mövcud böhran İran üçün misilsizdir. Kiçik və orta müəssisələr sağ qalmaq üçün mübarizə aparır, elektrik enerjisi kəsintilərindən yaranan ziyan isə ölkə iqtisadiyyatını uzun müddət zəiflədir. Elektrik enerjisinin 86%-ni istehsal edən qaz elektrik stansiyalarından asılılıq energetika sektorunu zəif nöqtəyə çevirib. Yanacaq çatışmazlığı səbəbindən sənaye milyardlarla dollar itirir, işsizlik isə kütləvi etirazlara səbəb ola bilər.
Sərt qənaət tədbirləri: nəticəsiz addımlar
Enerji qıtlığı ilə mübarizə aparmaq üçün hökumət noyabr ayında elektrik enerjisinin iki saatlıq planlı kəsintilərinə başladı. Lakin bu tədbirlər artıq batmaqda olan gəmidən su çıxarmağa bənzəyir. Kəsintilər xaotik və uzunmüddətli xarakter alıb, əksər əyalətlərdə məktəb və universitetlər bağlanıb, dövlət qurumları iş saatlarını qısaldaraq iş gününü saat 14:00-da başa vururlar.
Ən çox müzakirə olunan tədbirlərdən biri isə 73 min evin qaz təminatının kəsilməsi olub. Hakimiyyət bu evlərin istirahət məqsədli ikinci evlər olduğunu bəyan etsə də, bu addım sistemə düşən yükü azaltmaq üçün nəzərdə tutulsa da, vətəndaşlar arasında kəskin tənqidə səbəb olub.
Qorxu və xaos arasında
Adi iranlılar tam qeyri-müəyyənlik atmosferində yaşayır. İşıqforlar və liftlər xəbərdarlıq edilmədən işləməyib dayanır, su və istilik fasilələrlə verilir. İnsanlar hər gün bununla bağlı sual edir: günlərini normal keçirməyə nail olacaqlarmı, yoxsa yeni fasilələrlə üzləşəcəklər?
"Elektrik kəsiləndə qaz qazanları dayanır, istilik kəsilir və suyu qonşu evlərdən gətirməli oluruq," – deyə tehranlı ingilis dili müəllimi Səpide bildirir. Onlayn dərsləri internet fasilələri səbəbindən tez-tez ləğv edilir və o, özünü tamamilə aciz hiss etdiyini etiraf edir.
Stomatoloq Nadir də oxşar problemlərlə üzləşir. Gözlənilməz elektrik kəsintiləri xəstələri ilə işini yarımçıq qoymağa məcbur edir. "Biz sadəcə günü-günə ötürürük, bu vəziyyətin nə vaxt bitəcəyini bilmirik," – deyə o bildirir.
Biznes böhranda: qeyri-müəyyənlikdən durğunluğa doğru
Böhran xüsusilə özəl sektora ağır zərbə vurub. Zavodlar bağlanır, istehsalat dayanır, müəssisələr xərclərin artması ilə üzləşir. Ölkənin ən böyük tikinti materialları istehsalçılarından biri bildirib ki, nə inqilab, nə müharibə, nə də sanksiyalar indiki böhran qədər xaotik və stressli olmayıb.
İsfahandakı məişət texnikası istehsal edən fabrikdə mühəndis olan Səyyal deyir ki, elektrik fasilələri işçilərin ixtisar edilməsinə səbəb olur. "İstehsalı planlaşdıra bilmirik, çünki istənilən anda elektrik kəsilə bilər. Bu, xərclərin artmasının və ixtisarların əsas səbəbi oldu," – deyə o əlavə edir.
Hökumətin cəhdləri: fəlakətlə uğursuz mübarizə
Prezident Məsud Pezeşkian tanınmış şəxslərin və məmurların vətəndaşlara evlərdə temperaturu iki dərəcə azaltmağa çağırdığı video kampaniyaya start verib. Dövlət televiziyasında yayımlanan kadrlar arasında prezident sarayı belə gecələr qaranlıqda göstərilir ki, böhranın ciddiliyi vurğulansın.
Fəqət bu jestlər cəmiyyətdə artan narazılığı dayandıra bilmir. "Dövlət geopolitik layihələrə milyardlar xərcləyir, biz isə burda işıq və istiliksiz otururuq," – deyə sosial şəbəkələrdə iranlılar yazır.
Həyata və iqtisadiyyata dağıdıcı təsir
İranın enerji böhranı sadəcə elektrik fasiləsi deyil. Bu, sistemli səhvlərin, köhnəlmiş infrastrukturun və yanlış siyasi prioritetlərin yaratdığı böhrandır ki, bu da vətəndaşları və biznesi daimi qeyri-sabitlik vəziyyətində qoyur.
Hakimiyyətin mövcud vəziyyətlə mübarizə apara bilməməsi cəmiyyətdə narazılığı daha da artırır. Böhran təkcə enerji deyil, həm də sosial xarakter daşıyır və yeni etiraz dalğaları ilə təhdid edir.
İran təcili islahatlar zərurəti ilə üz-üzədir. Lakin sanksiyalar, korrupsiya və daxili ziddiyyətlər bataqlığında olan dövlət bu çağırışın öhdəsindən gələ biləcəkmi? Bu, hər gün milyonlarla iranlının özlərinə verdiyi sualdır və onlar yalnız fiziki deyil, həm də siyasi qaranlıqda qalmağa davam edirlər.
Sonra nə olacaq?
İran enerji böhranının mərkəzindədir – bu, həm daxili sabitliyə, həm də beynəlxalq arenadakı mövqelərə ciddi təhdid yaradır. Sistemin problemləri o qədər dərinləşib ki, hətta sanksiyalar qaldırılsa belə, ölkənin enerji sektorunun bərpası üçün 3-5 il vaxt tələb olunur.
Mövcud vəziyyət təcili həllər tələb edir: infrastrukturun modernləşdirilməsi, subsidiyaların yenidən nəzərdən keçirilməsi və investisiyaların cəlb olunması. Bu tədbirlər həyata keçirilməsə, İran enerji idxalından daha da asılı vəziyyətə düşəcək və hazırkı böhranlarla mübarizə aparmağa imkan verən azacıq dayanıqlığını da itirəcək.
Enerji böhranı İrana xəbərdarlıq edir: ölkə bu siqnalları görməzlikdən gəlsə, daha böyük fəlakətlərlə üzləşə bilər. Patlamağa hazır barıt çəlləyinin üzərində oturan hökumət ya qətiyyətlə hərəkət etməli, ya da qaçınılmaz partlayışı gözləməlidir.
İran seçim qarşısındadır: ya prioritetləri yenidən nəzərdən keçirərək resurslarını daxili infrastrukturun inkişafına yönəltməli, ya da sistemli deqradasiyaya səbəb olan strategiyanı davam etdirməlidir.
Enerji böhranı sadəcə elektrik fasilələri ilə məhdudlaşmır - bu, ölkənin artıq kritik nöqtəyə çatdığına dair xəbərdarlıqdır. Əgər İran bu gün qətiyyətli addımlar atmasa, təkcə enerji müstəqilliyini deyil, həm də regionda əsas mövqelərini itirmək riski ilə üzləşəcək. Sual isə ondan ibarətdir ki, ölkə rəhbərliyi zənginliklərini qüvvəyə çevirmək üçün kifayət qədər siyasi iradə nümayiş etdirə biləcəkmi, yoxsa bu zənginlik gələcəkdə yeni bəlalara səbəb olacaq?
İslahatların geniş miqyasda həyata keçirilməsi, infrastruktura investisiyalar qoyulması və prioritetlərin dəyişdirilməsi olmadan İran təkcə regional lider statusunu deyil, həm də öz vətəndaşlarına əsas ehtiyaclarını təmin etmək qabiliyyətini tamamilə itirə bilər. Enerji böhranı işıq və istilikdən məhrum qalma probleminin çox daha böyük bir hissəsidir – bu, ölkənin artıq taleyüklü bir nöqtəyə çatdığını göstərən siqnaldır.
İran bu böhranın küllərindən Feniks kimi yenidən doğula biləcəkmi? Yoxsa onun nəhəng resursları ölkəni dərinliyə çəkən ağır bir lövbərə çevriləcək? Cavabı zaman göstərəcək. Lakin qaranlıqda yaşayan milyonlarla sadə iranlı üçün bu zaman artıq sonsuzluq kimi görünür.
