Ukrayna cəbhəsində vəziyyət Kiyev üçün kritik hal almaqda davam edir. Bir-birinin ardınca ərazilərini sürətlə itirən Ukrayna ordusu Rusiya qoşunlarının irəliləyişini dayandıra bilmir. Bütün bunların fonunda isə Qərb yenidən Kiyevə hərbi dəstəyin davam etdirilib-etdirilməməsi ətrafında müzakirələrə başlayıb. Qərb mətbuatının yazdığına görə, artıq Almaniya Ukraynaya ağır silahların verilməsini dayandıracağını bildirib. Noyabrda isə ABŞ-də prezident seçkilərində Donald Trampın qələbə qazanma ehtimalı Kiyev üçün qara günlərin başlanğıcı kimi xarakterizə olunur. İndi Qərb mətbuatında münaqişəni dayandırmaq üçün Ukraynanın işğal edilmiş ərazilərdən imtina etməsi ilə bağlı təzyiqlərə məruz qaldığı bildirilir. Bu məqsədlə Kiyevin NATO-ya mümkün üzvlüyü ideyası yenidən ortaya atılıb. Yəni ərazi güzəşti əsasında NATO-ya qəbul formulu işə salınıb.
2022-ci ilin fevralında Rusiya Ukraynaya qarşı hərbi əməliyyatlara başlayanda, Ukraynanın Şimali Atlantika Alyansına qoşulmaq arzusunun puç olduğu deyilirdi. Son günlər Ukraynanın silahlı münaqişə zamanı NATO-ya daxil olmasının qeyri-mümkün hesab edilməməsi məsələsi getdikcə artır.
"İradə varsa, həll yolu tapmaq üçün yollar var", - NATO-nun keçmiş baş katibi Yens Stoltenberq bildirib. O, “Financial Times”a deyib: "Sərhəd, hətta inzibati sərhəd çəkilsə, biz bunu müvəqqəti hesab edə bilərik və Ukraynanı o zaman nəzarət edəcəyi ərazi ilə NATO-ya qəbul edə bilərik”.
Xarici media diplomatik mənbələrə istinadən yazır ki, Kiyev Rusiyaya ərazi güzəştləri müqabilində NATO üzvlüyünü təmin edə bilər.
“Financial Times”ın yazdığı kimi, Qərb diplomatları və getdikcə daha çox ukraynalı siyasətçilər Qərbin verdiyi mühüm təhlükəsizlik zəmanətlərinin münaqişənin qaynar fazasına son qoymaq üçün razılaşmanın əsasını təşkil edə biləcəyinə inanmağa meyillidirlər.
Belə şəraitdə Moskva işğal olunmuş ərazilərin hamısı və ya bəziləri üzərində effektiv nəzarəti saxlayacaq, lakin onlar yenə də Ukraynanın qanuni hissəsi hesab olunacaq və gələcəkdə diplomatik vasitələrlə geri qaytarılmalıdır.
“Washington Post” diplomatik mənbələrə istinadən yazıb ki, Şimali Atlantika Alyansı ölkələri alyansa gələcək üzvlüklə bağlı Ukraynaya konkret təklifin variantlarını nəzərdən keçirir. Bəs ekspertlər bu barədə nə düşünür?
Mixal Smetana, Praqa Sülh Araşdırmaları Mərkəzinin direktoru:
- Ən mühüm şərt bu təhlükəsizlik təminatlarının fəaliyyət göstərəcəyi aydın şəkildə müəyyən edilmiş ərazi sərhədləridir və müttəfiqlər onların kənardan pozulmasını Şimali Atlantika Müqaviləsinin 5-ci maddəsinin aktivləşdirilməsi üçün qanuni arqument kimi qiymətləndirəcəklər. Bu mexanizm Soyuq Müharibə dövründə qərb hissəsi (Almaniya Federativ Respublikası) 1955-ci ildə NATO-ya daxil olan müvəqqəti olaraq bölünmüş Almaniyanın vəziyyətində işləyirdi.
Təbii ki, bir sıra naməlumlar qalır. Ukrayna hakimiyyəti və ictimaiyyəti bu halda hansı güzəştlərə hazırdır? Şimali Atlantika Alyansına üzv olan bütün ölkələr belə bir modellə razılaşacaqlarmı? Amma Ukraynanın alyansa qoşulması üçün onların razılığı lazımdır. Bəs Rusiya bu cür sülh danışıqlarında mövcud vəziyyətlə ümumiyyətlə maraqlıdırmı?
Ukraynanın rəsmi mövqeyi dəyişməz olaraq qalır: Ukrayna 1991-ci il sərhədləri daxilində qalmalıdır. Bununla belə, Ukrayna cəmiyyətində ərazi güzəştlərinə hazırlığın artması müşahidə olunur və onlar artıq “Ukrayna Krımsız və Donbasssız, NATO-da” variantından danışırlar. İndi bu, keçənilki kimi tabu deyil.
NATO üzvlüyünə alternativ ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa kimi dövlətlərin oxşar təhlükəsizlik zəmanətləri ola bilər.
Buna baxmayaraq, nə qədər ki, Moskva Ukrayna ilə razılığa gəlməyin lazım olmadığına və məqsədlərinə güc yolu ilə nail olacağına inanır, çox güman ki, yaxın vaxtlarda sülh sistemi ilə bağlı səmərəli danışıqlar başlamayacaq.
Deməli, zəruri şərt cəbhədəki hadisələrin dinamikasının dəyişməsi, Rusiyanın Ukraynanın şərqindəki hazırkı hücumunun kulminasiya nöqtəsi, Rusiyada iqtisadi vəziyyətin pisləşməsi və ya üçüncü dövlətlərin hansısa yeni formada təzyiqi kimi görünür. İstər Ukraynaya hərbi yardım göndərməklə, istərsə də birbaşa Kremlə yeni diplomatik təzyiq formasında.
Yan Lüdvik, Çarlz Universitetinin analitiki:
- Münaqişənin istənilən həlli iki əsas aspekti əhatə etməlidir: Ukraynanın Qərblə münasibətləri və ərazi məsələsi. Ukrayna ərazilərinin NATO-ya üzvlüyü üçün alqı-satqı predmeti olması uzun müddətdir davam edən bu münaqişə səbəblərini nəzəri cəhətdən aradan qaldıra bilər. Ukraynanın NATO-ya daxil olması ilə onun Qərbə doğru hərəkəti məsələsi həll olunacaq, ərazi problemi isə Rusiyaya güzəştlər sayəsində həll olunacaq.
Bu model yalnız bütün tərəflər razılaşdıqda kömək edə bilər. Rusiya daxili olaraq Ukraynanın NATO-ya daxil olması ilə, Ukrayna isə öz ərazisinin bir hissəsinin itirilməsi ilə barışmalıdır. İş ondadır ki, heç bir tərəf gələcəkdə vəziyyəti güc yolu ilə dəyişməyi planlaşdırmır.
NATO-ya üzv ölkələrin Ukraynanı NATO-ya daxil olduqdan sonra faktiki olaraq müdafiə etməyə hazır olması da son dərəcə vacibdir. Əgər NATO dövlətlərinin Ukraynaya qarşı kollektiv müdafiə öhdəliklərinə tam əməl etmək öhdəliyi ilə bağlı hər hansı bir şübhə yaranarsa, bu, bütövlükdə alyansın etibarını təhlükə altına qoya bilər. Mövcud vəziyyət onu deməyə əsas verir ki, bəzi üzv ölkələr məhz Rusiya ilə birbaşa qarşıdurma qorxusuna görə tərəddüd edirlər.
Əgər NATO Ukraynanı tam müdafiə etmək istəməsə və buna baxmayaraq, onu öz sıralarına qəbul etsə, bu, alyansın sabitliyinin pozulmasına gətirib çıxara bilər. Bu halda alternativ variant yaranır – Ukraynanın neytrallığı. Rusiya üçün bu variant bəlkə də daha məqbuldur və regionda gərginliyi azalda bilər, baxmayaraq ki, Ukrayna üçün bu, daha az təhlükəsizlik zəmanəti deməkdir.
Tomas Rzepa, hərbi ekspert:
- Ukraynadakı silahlı münaqişə boyu mən əmin olmuşam ki, Rusiyanın həqiqətən ciddi problemləri olana qədər o, bizim etibar edə biləcəyimiz heç bir güzəştə getməyəcək.
Təsvir edilən ssenari, əsasən, Ukraynanın güzəştlərini nəzərdə tutur və bu, mənə regionun bərpası üçün uzunmüddətli həll yolu kimi görünmür. Düşünürəm, çoxları Donbasda müharibə zamanı Minsk razılaşmaları ilə razılaşmadıqları kimi, bu formada güzəştlərlə razılaşmayacaqlar. Beləliklə, gərginlik qalacaq. Vəziyyətin sabitləşməsi və təhlükəsizlik təminatları olmadan NATO-ya gələcək üzvlük bu və ya digər şəkildə mümkün deyil.
Rusiya Federasiyasının faktiki olaraq Ukrayna ərazisinin 20%-nə, o cümlədən Ukraynanın cənub-şərqinin münbit qara torpağına nəzarət etməsi reallıqdır. Yaxın gələcəkdə vəziyyətin hər hansı bir şəkildə dəyişməsi ehtimalı azdır. Güc yolu ilə ələ keçirilən ərazilərə Rusiyanın qanuni nəzarəti mənfi presedent yaradacaq, məncə, hamı bilir. Təcavüzkarı hərəkətlərinə görə mükafatlandırmaq, edə biləcəyiniz ən pis şeydir, çünki bu, tezliklə yeni oxşar münaqişələrə səbəb olacaq. Buna görə də bunu etməmək daha yaxşıdır.
Ukraynanın bəzi hissələrini ayıran bufer zonasının yaradılması daha məqsədəuyğun olardı. Belə bir zonaya üçüncü tərəf kimi kimin nəzarət edəcəyi sual olaraq qalır. Özlüyündə elan edilmiş gələcək NATO-ya daxil olmaq hələ də Ukraynanın indi üzləşdiyi problemləri həll etməyəcək.
Sülh yolu ilə həll zamanın sınağından çıxacaq, qismən ona görə ki, ruslar hazırda nəzarət etdikləri bütün ərazilərdə qalmayacaqlar. Ona görə də Ukraynanın Kursk vilayətində əməliyyatı, yəqin ki, döyüşlərin müvəqqəti dayandırılmasından sonra mümkün ərazi mübadiləsi üçün nəzərdə tutulub.
Bundan əlavə, gələcəkdə Rusiya üçün işğal olunmuş əraziləri idarə etmək çox çətin olacaq, çünki sərhədlərinin harada olduğunu bilməsə də, imkanları məhdud olan dünyanın ən böyük ölkəsi üçün daxili problemlər çoxalacaq.
Ukrayna beynəlxalq dəstək aldığı müddətcə həyatda qalacaq. Burada məsələ təkcə ərazinin özündə deyil, həm də ona nəzarət etməkdədir. Əgər ukraynalıların əksəriyyəti nə vaxtsa bu ölkədə yenidən normal yaşaya biləcəklərinə qərar versələr, təbii ki, hansısa güzəştə gedə biləcəklər. Məsələn, ukraynalıların əksəriyyəti razılaşmaların nəticələri ilə razı deyilsə, regionda sülhün bərqərar olmasını gözləməyə dəyməz. Məncə, bu, əsas meyardır.
Lenka Vixova, ukraynalı alim:
- Son həftələr Qərb mediasında dərc olunan və Ukraynanın NATO-ya üzvlüyü müqabilində mümkün ərazi güzəştlərinə həsr olunmuş silsilə məqalələri şəxsən mən Ukraynaya qarşı aparılan informasiya əməliyyatının şüurlu və ya şüursuz bir hissəsi hesab edirəm.
Birincisi, onlar Ukrayna vətəndaşlarında öz siyasi rəhbərliyinə inamsızlıq yaradır, ikincisi, Qərb ölkələrinin vətəndaşlarını silahlı münaqişənin bitməsinin yalnız Ukraynanın qərarından asılı olduğuna inandırırlar. Bundan əlavə, bizi inandırmaq istəyirlər ki, bu münaqişənin diplomatik həlli var.
Bu məqalələrin və söhbətlərin manipulyasiya xarakterini, konteksti anlamaq üçün əsas olan bir neçə suala cavab verməliyik.
Rusiyanın Ukraynadakı xüsusi əməliyyatının əvvəlindən Ukraynanın Şimali Atlantika Alyansına mümkün daxil olması məsələsi müzakirə olunur. Bir şərtlə ki, təhlükəsizlik təminatları yalnız Kiyevin giriş zamanı nəzarət edəcəyi əraziyə şamil edilsin. Bəs hansı zaman çərçivəsində? Bu, hətta silahlı münaqişənin qaynar mərhələsində də mümkündürmü? NATO üzvləri Türkiyə, Slovakiya və Macarıstanın mövqelərini nəzərə alaraq, bu məsələdə konsensusa gələcəklərmi? Ən güclü tərəfdaşı olan ABŞ Ukraynaya təhlükəsizlik zəmanəti üçün başqa variant təklif edəcəkmi, əgər indiyə qədər Rusiya Federasiyasının ərazisinə uzaqmənzilli silahların atılmasına belə icazə verməyibsə?
İndi qayıdaq ərazi güzəştlərinə. Ukraynanın öz sərhədlərinin bütövlüyünü tələb etməsi o demək deyil ki, onun yeganə və ən mühüm məqsədi işğal olunmuş ərazilərin azad edilməsidir. Ərazilərdən de-yure imtina edilmirsə, müvəqqəti imtinadan danışmağın nə mənası var?
Moskva tamamilə dağıdılmış bölgələrin müqabilində silahlı münaqişəni dayandırmağa hazırdırmı və münaqişənin səbəblərindən biri Ukraynanın Aİ və NATO-ya mümkün daxil olması idisə, Ukraynanın Qərb strukturlarına inteqrasiyasına imkan verəcəkmi? Əgər gələn il büdcəsində hərbi xərclərin artırılması nəzərdə tutulursa, Kreml həqiqətən sülh danışıqlarına hazırdırmı?
Yaxın gələcəkdə heç kim Ukraynaya münaqişənin qaynar fazasını dayandıra biləcək belə zəmanətlər verməyəcək. Hələlik Rusiya döyüşü dayandırmaq və işğal olunmuş əraziləri kompensasiya kimi qəbul etmək istəmir, xüsusən də Rusiya rəhbərliyi açıq şəkildə bildirir ki, onlar üçün ərazi əsas deyil.
Gəlin Rusiyanın danışıqlara və silahlı münaqişəyə son qoymağa hazır olması kimi illüziyalara qapılmayaq. Ukraynanı onsuz da ağır vəziyyətini çətinləşdirəcək addımlar atmağa sövq etməyək. Anonim mənbələrə əsaslanan məqalələrə sonsuz etibar etməyək. Hər kəs öz üzərinə düşən məsuliyyəti daşıyır.
Göründüyü kimi, Qərb özünün siyasi ambisiyaları hesabına daha bir ölkəni qurban verməyə hazırlaşır. İnteqrasiya adı altında bir dövlətin və xalqın fiziki məhvini artıq iki ildən çoxdur müşahidə edirik. Əldə ediləcək razılaşma nə olursa olsun, reallığı heə bir nəticə dəyişə bilməyəcək. Dağıdılmış və Yer üzündən silinmiş şəhərlər, itirilmiş yüzminlərlə can...
Ləman Əliyeva
